سکه های عرب – ساسانی

میراث مکتوب – سکه شناسی از علوم کمتر شناخته شده ای است که می تواند راه گشای بسیاری از ابهامات تاریخی باشد. دربسیاری از موارد، نبود منابع دست اول و نه چندان روشن، شناسایی دوره های مهم تاریخی را دشوار و گاهی ناممکن می کند.

یکی از این مقاطع مهم ، دوره ی موسوم به فترت یا دوران گذار از سقوط ساسانیان تا برآمدن حکومت اعراب مسلمان بر ایران است. به نخستین سکه هایی که در این مقطع زمانی و با ورود اعراب به ایران ضرب گفته می شود. «عرب – ساسانی » شده اند اصطلاحاً سکه های اهمیت سکه شناسی عرب – ساسانی آن چنان زیاد است که تکمیل کننده سکه شناسی ساسانی و مدخلی مهم برای ورود به سکه شناسی اسلامی است. برای نمونه، شناسایی بسیاری از ضرابخانه های سکه های ساسانی تنها با بررسی سکه های حاکمان عرب – ساسانی امکان پذیر شده است. هم چنین حکم رانی حدود شصت حاکم و والی که نامشان بر سکه های عرب – ساسانی آمده و تعیین جغرافیای تاریخی و محدوده حکومتی آن ها، اهمیت و جذابیت این موضوع را افزون می کند.

اهمیت دیگر سکه شناسی عرب – ساسانی، کمک به بازشناسی نام برخی از حاکمان گمنام عرب است که نامشان تنها بر سکه ها دیده شده است. به عبارت دیگر، نام شماری از حاکمان در هیچ یک از منابع مکتوب گزارش نشده و تنها سند در بازشناسی نام، قلمرو و زمان حکومت ایشان، سکه هایشان هستند.

سکه های عرب – ساسانی، چند ویژگی شناخته شده و مهم دارند؛ نخست آن که نقوش واپسین سکه های ، « لله » ،« بسم الله » ساسانی، هم چنان بر آن ها تداوم یافته و تنها کلمات کوفی و شعارهای اسلامی همانند و شهادتین، به کناره این سکه ها افزوده شده است. این شیوه سکه زنی توسط «لله الحمد» ،«ربی الله » اعراب تا میانه ی دهه ی نهم هجری ادامه یافت.

با توجه به پژوهش های نوین، باید تعریف تازه ای از نخستین سکه هایی که به دست اعراب ضرب شده، ارائه شود. به سبب یورش اعراب مسلمان به ایران که با پیروزی گام به گام آن ها بر سپاه یزدگرد سوم همراه  بود، سکه زنی و فعالیت ضرابخانه ها، موقتاً مختل و گاه تعطیل شد. با گشایش شهرهای بیش تر به دست اعراب و پاگرفتن آنان در فتوحات تازه، نیاز به سکه زنی برای گذران امور مالی به ویژه حقوق دهی سپاهیان هر چه بیش تر احساس می شد. بنابراین ضرابخانه ی شهرهایی که به دست اعراب افتاده بود به سرعت و بامشارکت ایرانیان دوباره راه اندازی شد. این سکه ها بدون تغییر، با نام یزدگرد ضرب می شدند. سال ضرب بیش ترِ آن ها برابر با آخرین سال پادشاهی یزدگرد سوم یعنی سال بیست یزدگردی است. تاریخ ضرب ثابت برای ضرب سکه های یزدگرد تا چند سال ادامه داشت. هر چند، سکه های یزدگرد ،«منجمد » یا اصطلاحاً سوم با سال بالاتر از بیست هم دیده شده است.

هم زمان سکه هایی با نام خسرو، بدون نوشتار کوفی، کم و بیش تا مدت ها در برخی از شهرهای فارس، کرمان و خوزستان ضرب شده است. این سکه ها احتمالاً به دست گروه های شورشی، با تمایلات و گرایشات ایرانی ضرب گردیده است. بنابراین بر بسیاری از نخستین سکه هایی که در دوره ی چیرگی اعراب ضرب شده اند، هیچ گونه نشانه یا نوشتار کوفی دیده نمی شود.

نخستین سکه های عرب – ساسانی با افزون شدن شعائر و کلمات کوفی بر کناره ی سکه های یزدگرد سوم، آورده شد.

پس از مدت کوتاهی و گاه هم زمان، ضرب سکه های عرب – ساسانی با نام خسرو با شعائر کوفی بر

کناره ی آن ها آغاز شد. اندك اندك نام خسرو جای نام یزدگرد را بر نخستین سکه های عرب – ساسانی گرفت. اوج ضرب سکه های عرب _ ساسانی با نام خسرو، نیمه دهه بیست تا اواخر دهه سی بود. ضرب سکه ها با «بسم الله ربی» و «بسم الله» ، یزدگردی است. متداول ترین شعارهای حاشیه این سکه ها نام خسرو، هم زمان با ضرب دیگر سکه های حاکمان عرب، کم و بیش تا اواخر دوره ی عرب – ساسانی به ویژه در سیستان ادامه یافت.

نخستین سکه ها با نام حاکمان عرب، در زمان عبدالله بن عامر و معاویه بن ابوسفیان ضرب گردید. از این پس، نام بیش تر حاکمان عرب با خط پهلوی به جای نام خسرو نگاشته شد. هر چند در موارد خاص همانند سکه های حجاج بن یوسف و عبدالرحمان بن محمد، نام حاکم به کوفی هم بر سکه ها آورده شد. در این سکه ها هم چنان نقوش سکه های خسرو دوم حفظ شد. اما در مواردی ویژه، همانند برخی از سکه های بشر بن مروان، یزید بن مهلب و عبدالملک بن مروان شاهد نوآوری و تغییر نقش پشت سکه ها هستیم.

پرکارترین ضرابخانه های سکه های عرب – ساسانی در شهرهای ایالاتی چون فارس، کرمان و سیستان جای داشتند. واپسین سکه های عرب – ساسانی در سال 86 هجری توسط مسمع بن مالک در سیستان ضرب شد.

شناسایی و تفکیک مبادی تاریخ گذاری سکه های عرب – ساسانی نیز از مباحث مهم در بررسی و شناخت هر چه بیش تر سکه های این دوره است. تاریخ گذاری بر سکه های عرب – ساسانی با مبادی گوناگونی انجام می گرفته است. مهم ترین این مبادی، مبدأ یزدگردی و سپس هجری بوده است. این دو مبدأ، بیش ترین کاربرد را در سکه های عرب – ساسانی داشته اند.

در کتاب پیش رو، حسین رستگار تلاش کرده است تا با بهره گیری از روش های

کارساز و طبقه بندی به روز، درهم های عرب – ساسانی را به خواننده معرفی نماید. در این راستا نخست با بررسی ضرابخانه ها که مبحثی بسیار مهم در سکه شناسی ساسانی و عرب – ساسانی به شمار می آید، سعی در مکان یابی درست تر پایگاه های ضرب سکه کرده است. هر چند تعیین دقیق شهر _ محل برخی از ضرابخانه ها امکان پذیر نشده است.

در گام بعدی، نگارنده وارد بحث جدی تری شده و به شخصیت شناسی حاکمان و والیان عرب که از آن ها سکه یافت شده پرداخته است و سکه هایشان را معرفی می کند. در این بحث گسترده نام بیش از شصت شخصیت، به ترتیب زمانی شناسایی و بررسی می شود. از آن جا که نام سکه های حاکمان عرب، معمولاً به پهلوی است، کار شناسایی نام این حاکمان دشوار می شود.

نگارنده در چندین مورد به بازخوانی نام هایی چالش برانگیز دست می زند و گاه موفق به خوانش برخی از این اسامی می شود.

برتری و امتیاز کتاب پیش رو، تنظیم جدول گسترده ای از ضرابخانه ها و سال ضرب سکه های هر حاکم است که طبیعتاْ نیاز به بررسی و واکاوی شمار بسیاری سکه داشته است. روشن است که این جداول در آینده، با پیدا شدن گنجینه ها و سکه های تازه، کامل تر می گردد. از دیگر نقاط قوت این کتاب، گردآوری شمار بسیاری از تصاویر سکه های متنوع از جهت تاریخ و محل ضرب است که به این اثر، ارزش علمی سندیت بیش تری بخشیده است.

رستگار، حسین، سکه هاي عرب – ساسانی (بررسی و طبقه بندي نخستین درهم هاي اسلامی)، تهران، پازینه، 692 صفحه، قطع: رحلی، بها: 850000 ریال، 1395.