مراسم رونمایی از ۳ عنوان کتاب دربارۀ امام محمد غزالی که بههمت انتشارات نگاه معاصر منتشر شدهاند، عصر روز شنبه بیستونهم آذر ۱۴۰۴ در محل مجمع فلاسفه ایران برگزار شد.
عناوین این کتابها عبارتند از: «ابوحامد غزالی و عقلانیت در جهان اسلام» (مجلدات ۱، ۲ و ۳ از مجموعه بزرگ ۱۰ جلدی) تألیف میثم کرمی، «کلام فلسفی غزالی» بهقلم فرانک گریفل با ترجمه میثم کرمی و «گرایش صوفیانه ابوحامد غزالی» نوشته سهام خضر با ترجمه میثم کرمی.
در این نشست که با حضور استادان، پژوهشگران و محققان همراه بود، آیتالله سیدمصطفی محققداماد، علیاکبر صالحی و محسن جوادی به سخنرانی پرداختند.
غزالی با دقت، دینداری را برگزید
سخنران نخست این نشست، آیتالله سیدمصطفی محققداماد بود. وی در آغاز، گریزی به «تهافةالفلاسفه» غزالی زد و گفت: «شاید طلاب فلسفه از آن باب که غزالی با فلسفه مخالفت ورزید و طلاب فقه از این منظر که وی، فقه را علم دنیا و فقها را کارگزاران دنیای مردم خواند و بر آن خرده گرفت، از او ناراحت باشند. با این وجود، نباید فعالیتها و اقدامات مثبت وی را نادیده گرفت».
این مجتهد، فیلسوف و حقوقدان عضو پیوسته و رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران، در ادامه به مجموعه اقداماتی که جز از او دیده نشده، اشاره کرد و افزود: «نخست آنکه، غزالی کسی بود که فلسفه اسلامی را خوب فهمید. «مقاصدالفلاسفه» نشاندهنده فهم غزالی از فلسفه اسلامی است. دوم آنکه، غزالی در دینداری کاری کرد که امروز در دنیا قابل عرضه است. دینداری امروز ما تقلیدی است، درحالیکه غزالی در همهچیز شک و تردید کرد. در مقدمه «المنقذ من الضلال» میآورد که سالها دچار شک و تردید بوده و بعد، با دقت، دینداری را برگزیده است. بهباور من، اگر کسی این اثر را بخواند، مسلمان دیندار میشود. غزالی از شک به اطمینان رسید و قبل از دکارت دست به انجام این کار زد».
عضو هیئت امنای فرهنگستانهای کشور، دانشگاه شهید مطهری و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، به رهاورد دیگر غزالی اشاره کرد و گفت: «تا قبل از غزالی، اخلاق در ادبیات اسلامی همان بود که از یونان به ما رسیده بود. غزالی کوشید نظام اخلاقی اسلام را بر پایه قرآن و سنت بنا کند».
این استاد حوزه و دانشگاه، اشارهای نیز به فیض کاشانی و ویرایش کتاب «غزالی سنی» کرد و افزود: «فیض کاشانی این کتاب را بر پایه احادیث اهلبیت (ع) ویرایش کرد که در دوره صفویه که تشیع بر کشور حاکم شده بود، شجاعت بسیاری میطلبید. وی همچنین کتاب «احیا العلوم» غزالی را ویراست و احادیث اهلبیت (ع) را در آن گنجاند».
محققداماد به «کیمیای سعادت»؛ کتاب فارسی غزالی و بنیان آن بر پایه اخلاق نیز اشاره کرد و گفت: «قبل از صفویه، دانش فقط فقه، و دین فقط شریعت بود. اما غزالی اساس آن را بر اخلاق گذارد».
وی در پایان سخنان خود، به دیگر ویژگی غزالی «بودن در متن قدرت اما کنار گذاردن آن» اشاره و اظهار امیدواری کرد که صداوسیما، کتاب «کیمیای سعادت» را به زبان پارسی به مردم آموزش دهد.
غزالی از پذیرش اصلاح نمیهراسید
دیگر سخنران این نشست، علیاکبر صالحی بود. وی در آغاز، به دوران حیات پرآشوب فکری و سیاسی عصر غزالی اشاره کرد و آن را آمیخته به ویژگیهایی چون عقلگرایی سیاسی، کلام اشعری، فقه شافعی و تصوف دانست. وی هنر غزالی را در میانه این بحران، «یکظرف کردن این جریانات و جمعآوری منطقی این اندیشهها» عنوان کرد.
معاون پژوهشی و قائممقام رئیس فرهنگستان علوم ایران، غزالی را شخصیتی دانست که در تحلیلهایش، از جاده انصاف و عدالت دور نشد و عقل را تا مرزهای آن برد، بهطوریکه نه اشعری خشک و جدلی بود و نه معتزلی صرف. بهعبارت دیگر، غزالی از عقل در حد ابزار بهره گرفت.
این سیاستمدار، دیپلمات و مدرس دانشگاه، در تشریح دیگر ویژگیهای غزالی خاطرنشان کرد: «غزالی در تبیین اندیشههایش، بین سوژگی و ابژگی توازن منصفانه ایجاد کرد». صالحی، غزالی را شخصیتی دانست که: «کوشید دین را از عادت به عمق حقیقت برساند، لذا هم به ظاهر دین اهمیت میداد و هم به محتوای آن».
رئیس بنیاد ایرانشناسی در تبیین دیگر خصایص غزالی افزود: «وی به ما آموخت که اگر شک صادقانه باشد میتواند به یقین عمیقتر منجر شود. بهباور غزالی، علم بدون اخلاق و دین بدون علم خطرناک و آسیبپذیر است». صالحی، غزالی را پلی میان فلسفه و عرفان، همچنین فقه و اخلاق دانست و عنوان داشت: «از دیگر ویژگیهای مهم غزالی، صدق و اخلاق وی در طلب حقیقت بود. وی نه اسیر مکتب شد و نه نام».
وی «اصلاحپذیری» را خصیصه دیگر غزالی اعلام کرد و گفت: «او از پذیرش اصلاح نمیهراسید و رمز فلاح او همین بود. غزالی در فقه، دقیق و اصولی بود ولی به فقه با اخلاق باور داشت. او منادی شریعت و طریقت بود. در «تهافتالفلاسفه» نه عقل را نفی کرد و نه تفکر را، و بر این باور بود که عقل فلسفی بدون اتصال به وحی دچار خطا میشود».
صالحی در پایان خاطرنشان کرد: «غزالی ضد فلسفه نبود. برخی گفتهاند اگر فلسفه از بین میرفت، میشد آن را لابهلای اندیشههای غزالی بازآفرینی کرد».
تنها بر خطاهای غزالی دست نگذاریم
محسن جوادی معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی واپسین سخنران این نشست بود. جوادی، غزالی را به ساختمانی قدیمی تشبیه کرد که ارزش آن در گوهرهای موجود در آن است. وی کوشش میثم کرمی را تلاشی برای یافتن این گوهرهای ارزشمند دانست و گفت: «اینکه امروز هم آرا و اندیشههای غزالی را کاملاً معتبر بدانیم از ویژگی پویایی علم به دور است».
وی افزود: «برخی نظریه شرطیه پاسکال در فلسفه دین، یا نظریات مالبرانش را متأثر از غزالی میدانند». وی به مصاحبه اخیر طه عبدالرحمن از برجستهترین اندیشمندان جهان اسلام اشاره کرد و گفت: «وی در این مصاحبه به تأثیر غزالی در تغییر روند حیات فکری خود از فقهاندیشی محض به نوعی تصوف و عرفان اشاره کرده است».
جوادی افزود: «بیشتر فضای نواندیشان جوان عرب تحت تأثیر غزالی قرار دارد و اینهاست که نشان میدهد غزالی چه انسان بزرگی است. قطعاً در آرای او ممکن است نکات اشتباه کم نباشد، ولی اینکه تنها روی آن خطاها دست بگذاریم و جنبههای اثربخش وی را نادیده بگیریم، صحیح نیست». وی به فضای علمی برخی دانشگاههای جهان عرب هم گریزی زد و گفت: «در دانشگاه زیتونیه در تونس، کمتر رسالهای است که متأثر از غزالی نبوده باشد». جوادی در پایان عنوان داشت: «ارزش کار غزالی در این بود که نکاتی را یافت که برای اندیشیدن موضوعات خوبی است».
پایانبخش این نشست، سخنرانی میثم کرمی و رونمایی از سه عنوان کتاب «ابوحامد غزالی و عقلانیت در جهان اسلام»، «کلام فلسفی غزالی» و «گرایش صوفیانه ابوحامد غزالی» بود.
