میراث مکتوب – ماتناداران درزبان ارمنی کهن به معنی جایگاهی برای نگهداری کتابها و نسخه های خطی است. مجموعۀ ماتناداران که به نام مؤسسۀ مسروپ ماشتوتس(Mesrop Mashtots) پایه گذارالفبای ارمنی هم خوانده می شود در شهرایروان پایتخت ارمنستان قراردارد.
مجموعه علاوه بر نمایش نسخه های خطی کارهای مرمتی،پژوهشی و نشر نسخه های خطی را هم برعهده دارد.این مجموعه درحال حاضردارای بیش از یکصد هزار نسخۀ خطی و سند درزمینه های تاریخ، جغرافی، فلسفه، ریاضی، نجوم، شیمی، پزشکی، قانون و… است.آگاهی درمورد پیشینۀ تاریخی ماتناداران درارمنستان به سدۀ پنجم میلادی بازمی گردد. براساس سندی تاریخی که ازآن یکی ازمورخان این دوره به نام (Parpetsi) است مشخص می شود دراین تاریخ کلیسای اچمیادزین(Etchmiadzin) دارای کتابخانه ای بزرگ بوده. درسدۀ پانزدهم میلادی هم تعدادزیادی نسخۀ خطی به کتابخانۀ کلیسا هدیه داده شده. در سندی از زمان اسقف (Patriarch)، 1655-1633 میلادی اشاره شده که کتابخانۀ صومعۀ اچمیادزین با نسخه های تازه ای جانی دوباره گرفته. نخستین فهرست نامه از نسخه های موجود درماتناداران اچمیادزین به وسیلۀ اسقف هوهانس شاه خاطونیان چاپ شد و درسال1840 میلادی به روسی و فرانسه چاپ گردید. دومین فهرست نامه که با نام فهرست نامۀ گارنیان خوانده می شود حدود2340نسخۀ خطی را دربرمی گرفت و به وسیلۀ اسقف دانیل شاه نظریان کامل و در سال 1863میلادی چاپ گردید. درسال 1915میلادی تعداد 4060نسخه و کتاب قدیمی برای در امان ماندن از جنگ به مسکو منتقل گردید و درآوریل 1922 به ارمنستان بازپس فرستاده شد. بین سالهای 1922تا 1915، 1730دست نوشتۀ دیگر نیز به مجموعه افزوده شد.
درسال1939میلادی مجموعۀ موجود درماتناداران اچمیادزین به ایروان منتقل شد و از مارس 1959ماتناداران دارای دپارتمانهای تخصصی گوناگونی در زمینۀ نگهداری، پژوهش، ترجمه و چاپ نسخه های خطی است. ازآن تاریخ تاکنون گنجینۀ ماتناداران ایروان ازمرکزهای پژوهشی مهم درزمینۀ نسخه های خطی به شمار می رود. در برخی ازموردها ترجمه های ارمنی برخی ازمتنهایی که ازبین رفته اند درمجموعۀ ماتناداران نگهداری می شود که همین موضوع اهمیتش را دوچندان می کند از جملۀ این متنها می توان به تفسیر هرمس و گاهنگاری یوسبیوس(Eusebius) اشاره کرد. تعداد زیادی از نسخه های خطی به دیگر زبانها و به وسیلۀ ارمنیهای دیگر کشورها به ماتناداران هدیه داده شده و همین موضوع غنای مجموعه را بسیار بیشتر می کند.برای ورود به موزه باید از چندین پله بالا برویم و پس ازآن پیکره ای از مسروپ ماشتوتس توجه را به سوی خود جلب می کند نوشته های ارمنی پشت سرپیکرۀ مسروپ ماشتوتس به ابداع الفبای ارمنی توسط او اشاره می کند. پیش ازورودی موزه نیز پیکره هایی از شش فیلسوف و دانشمند ارمنی را می بینیم و البته موزاییکی که یادآور نبرد آوارایر(Avarair) است که درسال 451میلادی بین ارمنیها و ارتش ساسانی رخ داد. ورودی موزه 1000 درام ارمنستان است (تقریباً 8000هزارتومان) و اگرقصد دارید که بدون فلاش ازنسخه های خطی عکس بگیرید باید2500 درام دیگرهم پرداخت کنید! ازکهن ترین آثار موجود درگنجینه می توانیم به پوست نوشته ای ازسال887 میلادی اشاره کنیم. طولانی ترین نسخۀ ارمنی گیتی به وزن34 کیلوگرم که روی چرم70 گوساله نگاشته شده در ماتنادارن است.از دیگر آثار شاخص موزه می توان به نخستین کتاب چاپی ارمنی به نام(Parzatumar) یا تقویم تشریحی اشاره کرد که درسال1512 میلادی در ونیز چاپ شده و نخستین مجلۀ ارمنی به نام (Azadarar) یا پیام آوراست که درسال 1794میلادی درشهرچنای (مدرس)هندوستان چاپ شده.
آثار تاریخ دانان ارمنی منبعهای دست اولی در مورد تاریخ ارمنستان و کشورهای اطراف است ازجملۀ آنها می توانیم به تاریخ اگاتانجلوس(Agathangelos) ازسدۀ پنجم میلادی اشاره کنیم که کشمکشهای بین آیین مسیحی با دیگرآیینهای باستانی در ارمنستان را مورد بحث قرار می دهد و البته به پذیرش آیین مسیحی در سال301 میلادی هم اشاره می کند. تاریخ(Pavstos Buzand) که همزمان با اگاتانجلوس است زندگانی سیاسی و اجتماعی ارمنستان را بین سالهای (387-330میلادی) گزارش می کند و شامل آگاهی های مفیدی درمورد ارتباط بین ارمنستان وروم وارمنستان و ایران است. قطعه های گوناگونی ازنوشته های موسس خورناتسی(Movses Khorenatsi) مورخ ارمنی سدۀ پنجم میلادی در ماتناداران است که البته بخشی ازآنها به سدۀ نهم میلادی برمی گردد.از دیگر کتابهای گنجینۀ ماتناداران می توان به کتاب مورخ ارمنی (Toma Metsopetsi) اشاره کرد که به شرح لشکرکشیهای تیمور در ارمنستان می پردازد. کتاب دیگر نوشتۀ (Arakel Davrizhetsi) است و به معامله های تجاری بین ارمنستان با ترکیه، ایران و گرجستان بین سالهای 1622-1601میلادی می پردازد و ازطریق آن می توانیم به اطلاعات خوبی در مورد جامعه های ارمنی دراستانبول و به ویژه اصفهان درزمان حکمرانی شاه عباس دست پیدا کنیم. طبقۀ اول موزه برای بازدید کنندۀ ایرانی اهمیت بسیار بیشتری دارد چرا که بسیاری ازکتابها و سندهای پارسی در این بخش نگهداری می شود. یکی از کهن ترین کتابهای پارسی کتاب خطی همایون نامه از سدۀ سیزدهم میلادیست. از معتبرترین ذخیره های نسخه های خطی پارسی موزۀ ماتناداران کتاب النجات پورسینا است که ضمیمه های جالب توجهی دارد. این نسخۀ خطی را رشید ابن صفی الدین سپهری درسال 1036هجری قمری(1626میلادی) نگاشته. به طورکلی سندهای پارسی گنجینۀ ماتناداران را می توان به سه دسته تقسیم کرد.دستۀ نخست درمورد فرمانها و حکمهای پادشاهان قراقویونلو، صفوی،افشار،زندیه و قاجار است که بخش قابل توجهی از آنها در مورد رفتارو چگونگی روابط با ارمنیان است. بخش دوم صورت جلسه های دیوانی مقامهای رسمی و حکومتی ایران است و دستۀ سوم مربوط به دعواهای شخصی بر سر ارث،چگونگی استفاده از منبع های آبی و عرصۀ روستاهاست.از بین نسخه های خطی فارسی هم می توان به نسخۀ نفیسی ازشاهنامه اشاره کرد به طورکلی نزدیک به 500 نسخۀ خطی و 1500 سند پارسی درگنجینۀ ماتناداران نگهداری می شود. کتاب انجیل به زبان فارسی که درسال 1890میلادی درلندن چاپ شده، کتاب خمسۀ نظای گنجوی با نقاشیهای زیبا، خسرو و شیرین نظامی، اسکندرنامه از سدۀ شانزدهم میلادی،یوسف و زلیخا ازنورالدین عبدالرحمان جامی که دارای مینیاتورهای زیبایی از دوران قاجار است.
حکایت حسین کرد شبستری از میانۀ سدۀ نوزدهم میلادی،تاریخ نادری میرزا مهدی خان استرآبادی از همین دوره.نگاره هایی ازسلطان بایسنقر تیموری،نگاره هایی به سبک هرات و اصفهان ازسدۀ هفدهم میلادی که البته دربرخی ازآنها نام نقاش ذکر نشده ازدیگر نسخه های نفیس پارسی گنجینۀ ماتناداران است. دیوان حافظ از سدۀ هفدهم میلادی، کتاب میرزا نصیر شیرازی با عنوان بهاریۀ پیر و جوان ازسدۀ نوزدهم میلادی، کتاب شرح فرقه های مذهبی هندوستان که درسال 1800 میلادی در بنارس (واراناسی) هند چاپ شده، گلستان سعدی از سدۀ نوزدهم میلادی وبسیاری نسخۀ خطی نفیس دیگر.ازسندهای پارسی فرمان شاه تهماسب صفوی از سال 952 هجری(1546-1545میلادی) درمورد زمینهای کشاورزی اطراف صومعۀ تاتف است. فرمانی از شاه اسماعیل دوم صفوی ازسال984هجری قمری(1567میلادی) مبنی برگردآوری مالیات. فرمانی از نادرشاه افشاردرزمینۀ انتقال پیشخدمتها بین کلیساهای اچمیادزین و تبریزمتعلق به سال1148هجری(1735میلادی).حکم عباس میرزا به اسقف ایروان درسال1225هجری قمری و حکم شاهزاده محمد علی میرزا مربوط به سال 1318هجری قمری مبنی برافزایش مدرسه های ارمنی درایران و بسیاری فرمان و سند دیگر. درگنجینۀ ماتناداران به نقشه های قدیمی هم برخورد می کنیم ازجملۀ نقشه هایی که شوق بینندۀ ایرانی را برمی انگیزد کپی نقشه ایست که درسال1730میلادی در پاریس چاپ شده و به چیرگی ایرانیان بر جنوب قفقاز درآن مقطع زمانی اشاره می کند. درطبقۀ همکف موزه نیز تعدادی ازعکسهای آنتوان سوروگین(آنتوان سوریوگین)عکاس مشهوردوران قاجاردرایران نمایش داده شده و چندین تابلوی نقاشی آندره سوروگین پسر آنتوان هم در این بخش به نمایش درآمده به همراه مدال شیروخورشید اوکه به خاطر شرکت در بزرگداشت فردوسی به دست آورده بود.
حمیدرضا سروری
منبع: 55 آنلاین