میراث مکتوب- در نود و سومین نشست ماهانۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی که با حضور استادان پیوسته و وابسته، اعضای هیات عملی، پژوهشگران و جمعی از علاقه‌مندان با موضوع «سعدی در عالم سیاست‌نامه‌نویسی» برگزار شد، جویا جهانبخش گفت: این تأملات تازگی ندارد و سعدی در کنار آن مقام بلندی که در ادبیات و فرهنگ ما دارد، آموزگار اخلاق یا هنرمندی عاشق‌پیشه و متغزّل شناخته می‌شود از باب اندیشه سیاسی نیز شناخته شده و کسانی به این مقوله توجه کرده‌اند که او اهتمام ویژه‌ای به سیاسیّات دارد.
وی با بیان اینکه کلیات سعدی نه‌تنها آیینه فشرده روزگار اوست بلکه آزمون‌هایی است که مردم اقلیم های ایرانی تا روزگار سعدی سپری کرده بودند، افزود: بخشی از این تجارب به سیاسیّات مربوط است که در این زمینه به دو شیوه می‌توان سخن گفت: یکی که در مملکت ما شایع است مثلاً سعدی چند بار گفته ظلم بد است، عدل خوب است یا بی‌اعتنایی به زیردستان را مذمت کرده اما شیوۀ دیگر که درخور مجلسی چون فرهنگستان است اینکه ببینم دل‌مشغولی‌های سیاسی او چه بوده است و همچنین چه ایستارهای سیاسی و مواقف سیاسی داشته و در باب مناسبات قدرت چه در ذهن داشته و از سوی دیگر چه نگرش‌هایی از سعدی امروز زنده است. البته اگر در عالم سیاست برای سعدی گوشی برای شنیدن وجود داشته باشد که:
نصیحت کسی سودمند آیدش که گفتار سعدی پسند آیدش
اگر در سرای سعادت کس است ز گفتار سعدیش حرفی بس است
عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین گفت: باب اول بوستان و گلستان باب‌هایی سیاسی است و سیاسیّات او در باب‌های دیگر هم پراکنده است. بخش بزرگی از قصاید سعدی و اندرزهای او از سیاسیّات است و حتی در تضاعیف تغزّل‌های او هم می‌توان فکر سیاسی یافت. کسی‌که می‌گوید: در پارس که تا بودست از ولوله آسوده‌ست بیم است که برخیزد از حسن تو غوغایی ، قطعاً به مساله امنیت پارس در عصر اتابکان و ولوله‌هایی که در دیگر بلاد ایران آن زمان بوده، نظر داشته است.
جهانبخش به پراکندگی دیدگاه‌های سیاسی سعدی در آثار منظوم و منثوراوی اشاره کرد و گفت: سعدی حتی در تغزّلات خود هم به عالم سیاست گام گذاشته و چشم به مناسبات قدرت دوخته است. او جز گلستان و بوستان و غزلیات و برخی قصایدش که معروف‌تر است در بخش‌هایی دیگر از آثارش هم به تفصیل موادی را که بوی سیاست می‌دهد به کار برده است. بخش‌هایی که به تعبیر استاد بهاءالدین خرمشاهی جزو بخش‌های کم‌خواندۀ سعدی است. در زوایای کلیات سعدی سخنان بسیاری در مورد سیاست می‌توان یافت ازجمله در رسالهٔ نصیحت‌الملوک که همان‌طور که از نامش پیداست کلا در مورد سیاست است. رسالهٔ کوتاه دیگری با سرنویس در تربیت یکی از ملوک گوید هم عصارهٔ همان نصیحت‌الملوک است. اگر بخواهیم سیاسیّات سعدی را استخراج کنیم دفتر کلانی خواهد شد.
وی افزود: البته رسالهٔ نصحیت‌الملوک اگر مهم ترین اثر سیاسی او به نظر برسد اما بنده گمان می‌کنم مهمترین اثر سیاسی او همان بوستان است. هم از حیث کیفیت اندیشه سیاسی هم از حیث کمیت فقره‌هایی که به سیاست توجه داشته، خودش سیاست‌نامه بلکه نصیحت‌الملوک است. البته این ادعا ممکن است کمی غیر متعارف باشد و بنده باید کمی توضیح دهم. بوستان در معتبرترین ویراست‌های رایجش حدود ۴۰۱۱ بیت دارد و فارغ از ۳۲۶ بیت دیباجه و خاتمه که از قضا سخنان مهم سیاسی در آن‌ها هم موجود است در ابواب ۹ گانه‌اش، درازترین باب آن در عدل تدبیر و رای است که کاملاً سیاسی و ۹۰۷ بیت دارد و این قابل‌توجه است. یعنی سعدی کتاب بوستانش را به سیاسیّات مُصَدّر ساخته چنان‌که نخستین باب آن را در سیاست پرداخته و کمیت قابل‌توجهی را به سیاست اختصاص داده است.
عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی با تأکید بر اینکه عمده‌ترین موضوع بوستان سعدی سیاست است، گفت: مخاطب عمدۀ بوستان نیز نیز رجل سیاسی و حکمران است. یعنی مخاطب اصلی بوستان فرمانروا مخصوصاً فرمانروای پارس است. او جایی در بوستان که رموز ملک‌داری را تعلیم می‌کند می‌گوید: غریبی که پر فتنه باشد سرش میازار و بیرون کن از کشورش
تو گر خشم بر وی نگیری رواست که خود خوی بد دشمنش در قفاست
وگر پارسی باشدش زادبوم به صنعاش مفرست و سقلاب و روم
هم آنجا امانش مده تا به چاشت نشاید بلا بر دگر کس گماشت
که گویند برگشته باد آن زمین کز او مردم آیند بیرون چنین
جهانبخش ادامه داد: خلاصه اینکه بوستان کتابی اخلاقی تربیتی است به معنای عام. چنان‌که مشهورست و البته به گمان بنده از جنس سیاست‌نامه و در واقع نصیحت‌الملوک، که آداب ملک‌داری و حکمرانی را به‌طور خاص و دیگر مهارت‌های زندگی و فضائل اخلاقی را به‌طور عام تعلیم می‌کند مانند نصیحت‌الملوک‌ها. لذا موجّه است همین بوستان که یک نصیحت‌الملوک است بابی در تواضع هم داشته باشد که به خودی خود سیاسی نیست به‌ویژه که تجربه نشان می‌دهد که سیاستمداران بهرهٔ کافی از آن ندارند.
وی یادآور شد: اما به هرحال در مقام نصیحت‌الملوک‌نویسی، نصیحت‌الملوک‌نویسان جدا از اینکه آداب کشورداری را به کسی در می‌آموختند، سایر ویژگی‌هایی که برای آن کشوردار لازم می‌دانستند ذکر می‌کردند و این با اصول نصیحت‌الملوک‌نویسی چه در فرهنگ شرقی و حتی فرهنگ غربی می‌خواند. از این‌جاست که گمان می‌کنم پذیرفتنی باشد که بوستان را نصیحت‌الملوکی بدانیم که مخاطبش اولاً امیر و امیرزاده سلغری اتابک پارس‌اند و ثانیاً عموم خوانندگان. باز تأکید می‌کنم نمی‌گویم بوستان کتابی سرتا پا سیاسی است بلکه می‌گویم بوستان کتابی تربیتی است در باب سیاست و تربیت رجل سیاسی.
عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بیان اینکه رسالهٔ نصیحت‌الملوک به نوعی بازنوشت منثور بخشی از سیاسیّات بوستان است، اظهار داشت: وقتی از سیاست‌اندیشی و سیاست‌نامه‌نویسی سعدی سخن می‌گوییم، نمی‌توانیم در مورد مدایح او سخن نگوییم. بخش ارزشمندی از اندیشهٔ سیاسی سعدی در مدایحش جای گرفته‌است. سعدی اگر توانست حق را گستاخانه بگوید به گمان من با همان خصلت خانقاهی و اندرزگویی و در واقع با بند نهادن بر کیسه‌اش مرتبط بود. حیفم می‌آید این ابیات را نخوانم که جای خواندنش در فرهنگستان است:
دلیر آمدی سعدیا در سخن چو تیغت به دست است فتحی بکن
بگو آنچه دانی که حق گفته به نه رشوت‌ستانی و نه عشوه‌ده
طمع بند و دفتر ز حکمت بشوی طمع بگسل و هرچه خواهی بگوی
جهانبخش سیاسیّات سعدی را به دو دسته تقسیم کرد و افزود: یک دسته از سیاسیّات سعدی اندرزهایی است مثلاً در باب اینکه پادشاه باید عادل و منصف و خداترس و… باشد که این‌ها را در هر زمان و اقلیمی می‌توان گفت. اما برخی از اندرزهای او کاملاً بازتاب تجربۀ زیستی اوست در عصر اتابکی که با خصم زبردست و متجاوزی مواجه بوده است که جز با کوتاه آمدن در برابرش نمی‌توان به گونه‌ای دیگر تعامل کرد و در عین حال امنیت و رفاه مردم را هم حفظ کرد.
وی به توفیق سعدی در جمع کردن بین واقع‌بینی و آرمان‌گرایی در عالم سیاست‌نامه‌نویسی و پرهیز او از تحمیل اخلاق زاهدانهٔ فردی به عرصهٔ اجتماعی و توازن لاهوت‌اندیشی و سیاست‌اندیشی در دیدگاه‌های وی اشاره کرد و گفت: ثمرهٔ آن واقع‌بینی و عمل‌گرایی که در سعدی هست و در بسیاری از سیاست‌اندیشان دیگر ما نیست یک جلوۀ دیگری به سعدی داده که آن جلوه در بسیاری از آثار مربوط به تفکر سیاسی قرون پیش ما وجود ندارد و از این حیث سعدی هنوز زنده است. من به یک نکته بسنده کنم که آن لبّ اندیشۀ سیاسی سعدی است و آن بحث رمز مشروعیت حکمران است.
منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی