میراث مکتوب – مجلّۀ ملانصرالدین (۱۹۳۱-۱۹۰۶م / ۱۳۱۰ـ ۱۲۸۵ ش) از تأثیرگذارترین نشریات قفقاز، به صورت هفته نامه و به زبان ترکی آذربایجانی، در ۷۴۸ شماره چاپ و منتشر می شد. ۳۴۰ شماره از آن در تفلیس، ۸ شماره در تبریز و ۴۰۰ شماره در باکو انتشار یافت.
یکی از مهمترین دغدغه های ملانصرالدین وضعیتِ زنان و کودکانِ شرقِ میانه بود که در اغلبِ شماره های مجله در قالب های مختلفِ سرمقاله، مقاله، گزارش، خبر، اعلان و کاریکاتور مورد توجه قرار می گرفت. دو قشری که بیش از نیمی از جمعیت جوامعِ هدفِ ملانصرالدین را تشکیل می دادند، ولی جایگاه و نقش آنها در جامعه به مثابه سایه هایی بود که محدودیت های گوناگونی بر آنان تحمیل شده بود. وضعیت نامطلوب زنان و کودکان، مطالعۀ برخی از آثار نویسندگان غربی و مقایسه وضعیت زنان مسلمان با زنانِ روسی، ارمنی، اروپایی و آمریکایی از جمله عواملی بود که موجب توجه ملانصرالدین به مسئله ی زنان و کودکان شده بود. مطالعه دیدگاههای ملانصرالدین درباره زنان و کودکان می تواند آگاهیهای دست اولی هم از موقعیت زنان و کودکان ایرانی و مسلمان در اوایل قرن بیستم میلادی در اختیارمان بگذارد و هم موجب آشنایی بیشتر با نحوه مواجهه روشنفکران شرق میانه که تعدادی از مهمترین آنها از نویسندگان ملانصرالدین بودند، با مسئله زنان و کودکان شود.
در این 25 سال چند بار به دلیل اعتراض برخی مرتجعان آغاز جنگ جهانی اول و مشکلات مالی انتشارش متوقف شد. مدیر و سردبیر آن جلیل محمدقلی‌زاده بود. اجداد او از اهالی خوی بودند که به نخجوان مهاجرت کرده و خود او در روستای «نهرم» از توابع نخجوان به دنیا آمده بود.
او توانسته بود در مجله‌اش زمینۀ فعالیت تعدادی از برجسته‌ترین نویسندگان و شاعران قفقاز را فراهم کند. در یک‌سو شاعران و نویسندگانی مانند میرزا علی‌اکبر طاهرزاده صابر (هوپ‌هوپ)، علی نظمی، عبدالرحیم حق‌وردی‌اف و حاجی بیگوف بودند که گرایش‌های دمکراتیک داشتند و در سوی دیگر سوسیالیست‌هایی مانند نریمان نریمانوف، صمدآقا آقامعلی اوغلو، علی حیدر قارایوف بودند که در مجله قلم می‌زدند. لیبرال‌هایی مانند عینعلی سلطان، سلمان ممتاز و عمر فائق نعمان‌زاده بودند که هم در تأسیس مجله نقش داشتند و هم در تهیۀ مطالب آن. روشنفکرانی چون محمدسعید اردوبادی، عظیم عظیم زاده و اسکار ایوانوویچ شمرنلینگ و روتر نیز هر کدام نقش مهمی در انتشار مجله داشتند.
مسئلۀ اصلی مجلۀ ملانصرالدین مبارزه با خرافات مذهبی و مرتجعان بود. مبارزه با استبداد سلاطین و «کیف مایشاء» شاهان ایران و شاهزاده‌ها، خوانین، حکّام و گماشتگان حکومت مسائل دیگر او بودند که بخش مهمی از مطالب مجله را به خود اختصاص داده بودند. یکی از مهمترین دغدغه‌های ملانصرالدین وضعیت زنان و کودکان شرق میانه بود که در اغلب شماره‌های مجله در قالب‌های مختلف سرمقاله، مقاله، گزارش، خبر، اعلان و کاریکاتور مورد توجه قرار می‌گرفت. دو قشری که بیش از نیمی از جمعیت جوامع هدف ملانصرالدین را تشکیل می‌دادند، ولی جایگاه و نقش آنها در جامعه به مثابه سایه‌هایی بود که محدودیت‌های گوناگونی بر آنان تحمیل شده بود. وضعیت نامطلوب زنان و کودکان، مطالعۀ برخی از آثار نویسندگان غربی و مقایسه وضعیت زنان مسلمان با زنان روسی، ارمنی، اروپایی و آمریکایی از جمله عواملی بود که موجب توجه ملانصرالدین به مسئلۀ زنان و کودکان شده بود.
از هفتاد مقالۀ آورده شده در این کتاب، 53 مقاله دربارۀ زنان و هفده مقاله دربارۀ کودکان است.
سرگذشت سایه ها (هفتاد مقاله از مجله ملانصرالدین درباره زنان و کودکان)، ترجمه: فرهاد دشتکی نیا، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۶۰ صفحه، شمارگان: 1000، قطع: رقعی، بها: 280000 ریال، 1395.