میراث مکتوب- نشانه‌شناسی معماری آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری، بیانگر سه ویژگی ریاضیدانی، ستارهشناسی و شاعری- اندیشمندورزی اوست. مهیار علوی‌مقدم، در سخنرانی‌ای در نهاد کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی با تاکید بر این موضوع، آرامگاه این اندیشمند پرآوازة سده ششم را آمیزه‌ای از این سه ویژگی خیام دانست و براین باور است که در پژوهشی میان رشته‌ای، میتوان به تلفیقی از دانش‌های ریاضی، نجوم و ادبیات- هنر او دست یافت؛ اندیشمندی که حرفه‌ی اصلی او پرداختن به دانش‌های ریاضی و ستارهشناسی بود و گاه از سرتفنن، رباعی می‌سرود. آرامگاه خیام، در طراحی و معماری که درسال ۱۳۴۱ توسط پدر معماری مدرن ایران- هوشنگ سیحون- به انجام رسید،گرایش‌های خیام را در رویکرد معماری و هنری سیحون بازتاب داده‌است. «خیامِ ریاضیدان»، رساله‌ای در شرح اصول اقلیدس نوشت که در آن، خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح می‌دهد. تدوین دو جمله‌ای‌های « خیام- نیوتن»، نوشتن ضرایب بسیط دو جمله‌ای به صورت منظم مثلث مشهور به «خیام-پاسکال» و نگارش کتاب‌هایی مانند رساله‌ای در جبر و مقابله و رساله في براهين علي مسائل الجبر و المقابله (در معادلات درجه سوم) از دیگر گام‌های خیام در حوزه ریاضی است. در دانش ستارهشناسی، تدوین زيج ملكشاهي (جدول محاسبات نجومي)، تهیه تقويم جلالي و ارائه نظریه خورشید مرکزی و چرخش زمین به دور آن و ساکن بودن ستارگان، سه سده پیش از ستاره‌شناسان و فیزیکدانان اروپایی، از جمله گام‌های «خیام ستاره‌شناس» است. امّا درباره رباعی‌سرایی خیام و «خیام رباعی‌سرا»، بر پنهان ماندن این رباعیات در روزگار خود شاعر به دلیل تعصّبات مردم این روزگار، وجود مفاهیم کلیدی مانند خوش‌باشی، هراس از مرگ، دم غنیمت شمردن، دلهره آدمی از کوتاهی عمر، ناتوانی انسان در فهم و درک معمای زندگی، پرسش‌گری و عصیان، نتیجه بودن مصراع چهارم برای سه مصراع اول به عنوان قضیه منطقی، ایجاز این رباعی‌ها وغیرحرفه‌ای بودن خیام در شعر و شاعری، از مواردی بود که سخنران به آنها اشاره کرد.
این عضو هیات علمی دانشگاه حکیم سبزواری به این نکته اشاره کرد که آرامگاه خیام ابتدا در شرق آرامگاه امامزاده محمّد محروق قرار داشت که در روزگار پهلوی اوّل شبستانی را که بر روی مقبره خیام بود خراب کردند و آرامگاهی به جای آن ساختند. در دوران پهلوی دوم پس از ساختن آرامگاه جدید، بقایای بنای قدیم را که شامل سنگ ستون‌واری است، حاوی رباعیاتی از حکیم عمر خیام در میدان خیام نیشابور نصب کردند. در مرداد ۱۳۳۵ انجمن آثار ملی از مهندس هوشنگ سیحون خواست طرح و نقشه جدیدی درخور شخصیت علمی و هنری خیام طراحی کند. هوشنگ سیحون، در نامه‌ای به انجمن چنین گزارش داد: «راجع‌به مقبره خیام محل آن فعلاً چسبیده به بقعه امامزاده محروق است و هرگونه عملی در این محل نمی‌تواند استقلال و برجستگی به مقبره خیام بدهد و لازم است که محل جدیدی در همان محوطه در نظر گرفته‌شود». نهایتاً محل جدیدی برای آرامگاه خیام در گوشه شمالی باغ مورد تایید انجمن آثار ملی قرار گرفت به مساحت ۲۰ هزار متر مربع. سیحون نوشت: «استخوان‌بندی بنا فلزی و دارای روکش آلومینیوم خواهد بود در قسمت سقف نوعی شیشه‌های ضخیم الوان و در متن قسمت بدنه با کاشی پشت و رو تزیین خواهدشد. زیر سازی بنا با بتون و کرسی و پله‌ها با سنگ گرانیت و بدنه دیوار مجاور آبنماها با سنگ تراورتن و سنگ روی قبر از سنگ سیاه مشهد خواهدبود». سرانجام ساخت آرامگاه جدید خیام در ۱۳۳۸ آغاز شد و در سال ۱۳۴۱ پس از سه سال کار مداوم کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید.
علوی‌مقدم براین نکته تاکید کرد که در چهار مقاله نظامی عروضی آمده است: «شنیده بودم که خیام گفته‌بود: گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل‌افشانی کند». بنابراین، بنای یادبود و آرامگاه باید طوری ساخته می‌شد که باز باشد تا این خواسته خیام انجام شود. در نزدیک امامزاده محروق و در میان درختان کاج تنومند و میوه، محل مناسبی در نظر گرفته‌شد و برجی ساخته‌شد به ارتفاع ۲۲ متر و استخوان‌بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم‌بندی ده گانه دارد و فاصله پایه‌ها ۵ متر است. در آرامگاه خیام، ریاضیدانی، ستارهشناسی و شاعری او بازتاب یافته‌است به این ترتیب که دایره کف به ده قسمت تقسیم شد به طوری که برج یادبود بر ۱۰ پایه مستقر میباشد. عدد ۱۰ اولین عدد دو رقمی ریاضی است و پایه اصلی بسیاری از اعداد است. از هر یک از پایه‌ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می‌کند به ترتیبی که با تقاطع این تیغه‌ها حجم کلی برج در فضا ساخته می‌شود و چون تیغه‌ها مورباند خطوط افقی آنها باید ناظر به محور عمودی برج باشد. پس تیغه‌ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می‌کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است. این شکل با عدد ۱۰ هر دو نماد دانش ریاضی خیام است. بر خورد تیغه‌ها با یکدیگر فضاهای پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره‌های درهمی را به وجود می‌آورند که از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است و به تدریج به طرف نوک گنبد ستاره‌ها کوچک‌تر می‌شوند تا درآخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می‌کند. این ستاره‌ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد و نماد شخصیت علمی و ستارهشناسی خیام تلقی می شود. برخورد تیغه‌ها با یکدیگر، ده لوزی بزرگ را می‌سازند که شکلی هندسی است و با کاشی‌کاری و بیست رباعی خیام به صورت خط شکسته و درهم به روش « سیاه مشق» و به خط استاد مرتضی عبدالرسولی و به انتخاب استاد جلال همایی پر شده‌اند. این خطوط درهم و تزیینی است که با کاشی معرق آماده و به شکل کتیبه‌های تزیینی نصب‌شده در تاریخ معماری ایران اولین‌بار بود که خط شکسته در تزیینات بنا به کار رفت و از داخل نیز این لوزی‌ها با نقش گل و برگ و پیچک و رباعیاتی با کاشی معرق تزیین گردیدند. دور تا دور برج در قسمت اختلاف سطح چشمه سارها در اطراف یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته‌شد. همه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی شکل و تورفتگی و برون آمدگی‌هایی که تا اندازهای شکل خیمه را تداعی می‌کنند و این اشاره به نام خیام است، چون پدرش خیمه‌دوز بود.
از طرف دیگر حوض ها با کاشی فیروزه که در مجموع قسمتی از ستاره را نشان می‌دهند به تعداد هفت پر، نماد هفت فلک و هفت آسمان و اشاره‌ای به افلاک و نجوم دانش دیگر خیام است. روی هم‌رفته مجموعه در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته‌شد و همان‌طور که خواست خود خیام بوده مزارش در مکانی باز که در بهاران گل‌افشان می‌شود قراردارد. آرامگاه خیام علاوه بر این که برگرفته از اندیشه‌های ریاضی عمر خیام است، همچون خیمه‌ای است که انگار از خیمه‌دوزی پدر خیام الهام گرفته‌شده و از طرفی بنا از روبرو چون کلاه دراویش به نظر می‌رسد.
مهیار علوی‌مقدم بر ایرانی بودن و اصالت طراحی و معماری آرامگاه خیام نیشابوری تاکید کرد که بارتابنده ایران دوستی، سنّت‌گرایی و اصالت اندیشه اوست، چرا که به لحاظ بصری فرمی آشنا را برای بیننده ایرانی است، فرمی برآمده از عناصر سازه‌ای از جمله نقوش تزیینی در معماری سنتی ایران با ساختار و عناصر پایدار نگهدارنده گنبدهای معماری سنتی ایران و طاقگان‌هایی به مانند گنبد مسجد جامع اصفهان که به سمت بالا کشیده شده‌اند و برج خیام را شکل داده‌اند. مهم‌ترین ویژگی هندسه ایرانی، امکان تکثیر و توالی ایشان و زایندگی فرم است که در آرامگاه حکیم خیام بازتاب یافته‌است.
سخنران به این نکته اشاره کرد که مهندس هوشنگ سیحون، پدر معماری مدرن ایران و تحصیل‌کرده دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و نیز فرانسه، افزون بر طراحی و معماری آرامگاه خیام نیشابوری، طراحی و ساخت آرامگاه کمال‌الملک، آرامگاه حکیم فردوسی، آرامگاه ابن سینا، آرامگاه نادرشاه افشار و بسیاری بناهای دیگر را بر عهده داشت.
مهیار علوی مقدّم
منبع: پایگاه اطلاع رسانی شهر کتاب