میراث مکتوب- حاج حسین آقا ملك، واقف و بنیانگذار كتابخانه و موزه ملی ملك در ۱۱ ربیع‌الاول سال ۱۲۸۸ ه.ق (۱۲۵۰خورشیدی) در تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتا تبریزی و مجتهد‌زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به كسوت روحانیان درنیامد، بلكه به تجارت روی آورد و از امتیاز دوستی با میرزا تقی‌خان امیرنظام (امیركبیر آینده) برخوردار شد و سرای امیر در بازار تهران را به احترام و نام او بنا كرد. امیرنظام، پیشكار ولیعهد قاجار در آذربایجان بود و هنگامی كه محمدشاه قاجار از دنیا رفت، ۱۰۰ هزار تومان از آقا مهدی قرض گرفت تا ناصرالدین میرزای ولیعهد را از تبریز به تهران بیاورد و به تخت بنشاند. آقا مهدی هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملك‌التجاری گرفت.بعد از آقا مهدی این لقب به فرزندش محمدكاظم رسید كه در جوانی ورزشكار و دست‌پرورده پهلوان ابراهیم یزدی بود و مثل پدر وارد تجارت شد و از سیاست نیز بركنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت، چون پدر حسین آقای ملك، به مدارس جدید با دیده تردید می‌نگریست و آنها را مخل دیانت می‌دانست، حسین را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصیل علوم قدیمه همت گمارد. استادان او سید محمدعلی مازندرانی و میرشهاب‌الدین نیریزی بودند و یك چند هم دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه را بیاموزد. در آنجا با كسانی چون محمدعلی فروغی (ادیب و نخست وزیر سال‌های بعد) هم‌دوره بود.محمدكاظم ملك‌التجار، از راه تجارت و از جانب املاك وسیعی كه در خراسان خریده بود، ثروت انبوهی برای فرزندانش به ارث گذاشت و این، اساس ثروت حسین آقا ملك بود. او دستیاری پدرش در اداره املاك خراسان را برعهده داشت كه در آنجا به راهنمایی یكی از دوستان پدر با پاره‌ای نفایس حرم رضوی آشنا شد و بعدتر وقتی در نیشابور نسخه‌ای از دیوان «ابن یمین فریومدی» (شاعر سده ششم هجری) را به دست آورد، فكر بنیاد یك كتابخانه بزرگ به ذهنش خطور كرد. در این زمان ۲۸ساله بود.كتابخانه‌ای كه ایشان از حدود سال ۱۲۷۸ خورشیدی فراهم آورد، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدری او در بازار بین‌الحرمین تهران منتقل شد تا در اختیار اهل فضل و دانش قرار گیرد. ۶ آبان ماه ۱۳۱۶ خورشیدی، خانه پدری به همراه تمام اثاثیه و كتاب‌های موجود در آن، وقف آستان امام رضا شد كه افزون بر هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بود كه او به عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آنها استفاده می‌كرد. همچنین مجموعه‌های تمبر، سكه، آثار لاكی و تابلوهای نقاشی میان‌شان دیده می‌شد. این آثار ابتدا كنار كتابخانه به نمایش درآمدند و سپس هسته اولیه موزه ملك را شكل دادند. ایشان ۲۹ تیرماه ۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران (محل كنونی موسسه) برای ساختمان جدید كتابخانه و موزه وقف كرد و سپس با وقف املاك و مستغلات فراوانی طی سال‌های ۱۳۲۵خورشیدی و سپس ۱۳۳۰ خورشیدی، مقرر كرد كه درآمد این اموال وقفی كه شامل ۲۰ قطعه زمین بزرگ كشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دكان در بازار تهران بود هم برای توسعه كمی و كیفی كتابخانه صرف شود. حسین آقا ملك همچنین املاك و مستغلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام‌المنفعه كرد و بدین‌ترتیب در جایگاه بزرگ‌ترین واقف تاریخ معاصر ایران نشست.
گستردگی موقوفات حاج حسین آقا ملك تا حدی است كه آستان قدس رضوی، اداره‌ای به نام «اداره موقوفات ملك» دارد. از دیگر كارهای خیریه ایشان، اختصاص زمین بسیار وسیعی جهت ساخت خانه برای فرهنگیان و واگذاری چند ده‌هزار متر زمین برای پارك عمومی در مشهد است.یكی از میادین اصلی شهر مشهد، ملك‌آباد نام دارد كه در جوار باغ بسیار بزرگی به همین نام قرار گرفته است.
طبق وصیت واقف، تولیت و نظارت این موقوفات مانند كتابخانه است و طبق خواسته ایشان، نیم عشر (۵ درصد) از عواید خالص سالانه برای خرید كتاب و لوازم موزه و باقی برای اداره كتابخانه شامل مرمت كتاب‌ها و حقوق متولی، ناظران، مدیر و كاركنان، برپایی جشن در سالروز ولادت پنج تن آل‌عبا و بعثت پیامبر اسلام و میلاد فرخنده امام رضا، برپایی مراسم سوگواری در روزهای هفتم تا یازدهم محرم و برگزاری مراسم یادبود در سالروز درگذشت واقف صرف خواهد شد. حاج حسین آقا ملك در سال‌های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ برای چندمین بار املاك و مستغلاتی را وقف آستان قدس رضوی كرد و مقرر داشت كه بخشی از عواید آنها به كتابخانه و موزه و بخش دیگر به ساخت و اداره بیمارستانی در چناران خراسان اختصاص یابد.
طبق دستخطی كه از ایشان بابت فلسفه ایجاد این موزه و به یادگار گذاشتن این گنجینه ارزشمند برای ملت ایران به جا مانده، چنین مرقوم كرده كه «وقف اموال از روی كمال رضا و رغبت و اختیار برای تعظیم و تكریم شعائر اسلامیه، سعادت مملكت ایران و خدمت به جامعه و ترقی معارف است. (وقفنامه، ص 24و45). كتابخانه [و موزه] ملی ملك، تقدیمی به ملت ایران است (وقفنامه، ص 24و25) وقف كتابخانه [و موزه ملی ملك] بر مصالح عامه [است] (وقفنامه، ص 40) نظری جز خدمت به خلق، ایفاء وظیفه و سعادت افراد مملكت نداشته و ندارم (وقفنامه، ص45) استفاده‌كنندگان به دعای خیر یادم نمایند. (وقفنامه، ص 45)»
این واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در چهارم مردادماه سال ۱۳۵۱ خورشیدی در ۱۰۱ سالگی چشم از جهان فروبست و در حرم امام رضا علیه‌السلام به خاك سپرده شد. از او پنج دختر به یادگار ماند. خانم‌ها عزت‌ملك، ملك‌زاده و صدیقه از همسر اولش بانو نوابه قدسیه و خانم‌ها فلورت و رزت، از همسر دومش، زرین خانم هستند.
طبق نوشته‌های موجود در وب‌سایت‌های تخصصی میراث فرهنگی، موسسه كتابخانه و موزه ملی ملك نخستین موزه وقفی – خصوصی ایران و یكی از شش كتابخانه بزرگ كشور با موضوعیت نسخه‌های خطی در تهران است.
احداث ساختمان جدید كتابخانه و موزه ملی ملك در سال ۱۳۶۴ آغاز شد و در ۱۳۷۵ به پایان رسید.موزه ملی ملك 16 آذر 1376 در فهرست آثار ملی ثبت شد.
موزه ملی ملك شامل ۷ مجموعه است:
مجموعه سكه: در این مجموعه ۳ هزار قطعه سكه و مدال ایرانی از سده ششم پیش از میلاد تا دوره پهلوی وجود دارد. همچنین سكه‌های یونانی، سلوكی، بیزانسی، خلفای اسلامی و عثمانی در این مجموعه دیده می‌شود.
مجموعه فرش: در این مجموعه ۳۴ تخته قالی و قالیچه نفیس بافته شده توسط هنرمندان قالیباف ایران وجود دارد.
مجموعه تابلوهای نقاشی: این مجموعه شامل آثار هنرمندان نامدار كشورمان مثل كمال‌الملك غفاری، لطفعلی صورتگر، هادی تجویدی و نقاشان اروپایی است.
مجموعه هنری لاكی: این مجموعه شامل ۸۶ قطعه قاب آیینه و سرچسبدان و قلمدان آراسته با نقاشی لاكی است كه قدمت بعضی از این آثار حدود ۳۰۰ سال است.
مجموعه تمبر: هزاران قطعه تمبر از گذشته تا امروز را در این مجموعه می‌توان دید كه تمبرهایی از ایران و جهان در این مجموعه وجود دارد.
مجموعه بانو عزت‌ملك ملك: در این بخش از موزه ملی ملك، تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه‌های خطی قرآن، قلمدان، سرقلیان و آثار لاكی هستند كه تعداد این آثار به ۱۴۶ اثر می‌رسد و بانو عزت‌ملك، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملك این مجموعه را در دو مرحله در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ به موزه اهدا كرده است.
مجموعه آثار خوشنویسی: آثار بسیاری از خوشنویسان نامدار و بلندآوازه ایران و اسلام از جمله میرعماد، یاقوت مستعصمی، علیرضا عباسی احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی و… را در این قسمت می‌توان مشاهده كرد. در بخش كتابت و نگارگری نمونه‌های منحصربه‌فردی از خطوط و اسلوب ایرانی – اسلامی قابل مشاهده است از جمله رقعه‌ای با خطوط كوفی كه فاقد نقطه و اعراب است و همچنین رقعه دیگری كه آیه‌ای از قرآن كریم را بر پوست آهو كتابت كرده‌اند و قدمت این نسخه به قرن سوم و چهارم هجری-قمری می‌رسد. «دعای چهارده معصوم» با خط نسخ دفتری و با خوشنویسی دختر فتحعلی شاه قاجار از دیگر آثار موجود در این بخش موزه است علاوه بر اینكه در این بخش می‌توان شاهكارهایی از جمله قرآن معروف به بایسنقری، شاهنامه بایسنقری و كلیله و دمنه بهرامشاهی را هم مشاهده كرد.
كتابخانه ملك: این مجموعه با بیش از 6600 نسخه خطی نفیس، از گنجینه‌های نسخ خطی كشور محسوب می‌شود. در این كتابخانه بیش از 70 هزار كتاب چاپی، حدود 3400 كتاب چاپ سنگی و 567 عنوان نشریات ادواری گوناگون در ۴۰۰۰ جلد، 8 هزار جلد كتب لاتین و همچنین 19 هزار عنوان رساله وجود دارد. در كنار این مجموعه بزرگ، جز مخزن كتاب و تالارهای مطالعه، بخش‌های دیگری مثل مرمت نسخ خطی، عكاسی و تهیه میكروفیلم، صحافی هم وجود دارد.
منبع: روزنامه اعتماد