خوشبختانه برخی دیگر از دانشمندان این مرز و بوم، با ترجمه‌هایی از قرآن، که در بسیاری از حوزه‌های جغرافیایی گسترۀ بزرگ این کشور به سامان رساندند و نیز تألیف فرهنگ‌نامه‌های قرآنی ـ فارسی و عربی ـ فارسی، توانستند شمار درخوری از گونه‌ها و گویش‌های مختلف فارسی ـ ایرانی را زنده و پایدار نگه دارند. در کنار آن‌ها، بزرگ‌مردی چون فردوسی توانست با سرایش شاهنامه، جدا از جنبه‌های معنوی، توانمندی‌های پرشمار ایرانیان و گونۀ نوشتاری زبان فارسی نو را برای همیشه ماندگار کند.
بر پایۀ نمونه‌های و شاهدهای فراوانی که در برخی از متن‌های کهن و قدیم فارسی می‌بینیم، پاره‌ای از این گویش‌ها و گونه‌ها از میان رفته‌اند، اما هنوز هم بسیاری از آن‌ها در سرزمین‌های ایرانِ بزرگ، از جمله فرارود [ماوراءالنهر] و افغانستان، در جایگاه زبان ادبی نوشتاری و گفتاری، ماندگار گشته‌اند. همچنین نمونه هایی از این گویش‌ها و گونه‌ها را در میان مردمان حوزۀ هندوستان و نیز در کتاب‌هایی که در سدۀ نهم تا سیزدهم در شبه‌قاره نوشته شده‌اند، می‌توان یافت.
مجموعۀ حاضر که پژوهشی است در گونۀ فارسی نوشتاری و گفتاری مردم افغانستان و سنجش زبانی آن با گونۀ فارسی فرارودی معاصر و نوشته‌های کهن و قدیم فارسی، برای ما این نکته را روشن می‌کند که زبان فارسی کاربردی در حوزه‌های مختلف جغرافیایی افغانستان، بسیاری از واژه‌های کهن فارسی ـ ایرانی را در خود نگه داشته است که ما آن واژه‌ها را در گونۀ فارسیِ فرارودی نمی‌بینیم؛ هم‌چنان‌که در سروده‌ها و نوشته‌های مردم فرارود هم شماری از کاربردهای زبان‌های ایرانی ـ فارسی را مشاهده می‌کنیم که در حوزۀ افغانستان کاربرد ندارند و ظاهراً تنها در حوزۀ جغرافیایی فرارود به کار گرفته می‌شود. این مجموعه در دو مجلد و در بخش‌های زیر تنظیم شده است: درآمد سخن؛ پیشگفتار (دربارۀ زبان فارسی، ویژگی‌های زبانی، روش کار، نشانه‌ها و حروف اختصاری، نشانه‌های آوایی، برخی دیگر از نشانه‌های آوایی در نوشته‌های پهلوی و سُغدی و تاجیکی)؛ فهرست سرمدخل‌ها؛ متن (آ ـ ی)؛ فهرست مدخل‌ها؛ فهرست برخی از واژه‌ها؛ کتابنامه.
کتاب زبان فارسی افغانستان (دری)، پژوهش دکتر علی رواقی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که انتشارات فرهنگستان آن را در دو مجلد و در ۲۰۹۲ صفحه و به بهای ۱۲۰۰۰۰۰ ریال منتشر کرده است.