میراث مکتوب- «زبان خیال‌انگیز نظامی» نوشتۀ هلموت ریتر (1971-1893) با ترجمۀ سعید فیروزآبادی از زبان آلمانی به فارسی منتشر شد. این اثر به عنوان سیصد و چهلمین کتاب از مجموعۀ آثار مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و پانزدهمین اثر از گروه متن‌شناسی این مؤسسه منتشر شده است. ترجمۀ این اثر با پیشنهاد دکتر علی‌اشرف صادقی، استاد برجستۀ زبان‌شناسی صورت گرفت و ایشان نسخۀ شخصی خود را در اختیار مؤسسه و مترجم قرار داد.
سعید فیروزآبادی به عنوان مترجم کتاب «زبان خیال‌انگیز نظامی» در پیشگفتارخود بر این کتاب با اشاره به اینکه پژوهش دربارۀ زندگی و آثار نظامی گنجه‌ای در اروپا از اواخر سدۀ هفدهم میلاد در اروپا آغاز شده است، دومولنویل را نخستین شخصی می‌داند که نظامی را به اروپاییان معرفی کرد. سِر ویلیام جونز نیز بیست حکایت از مخزن‌الاسرار نظامی را از زبان فارسی به انگلیسی منتشر کرد.
نظامی؛ سرمشق شاعران
وی در ادامه نخستین کسی که نظامی را به آلمانی‌زبان‌ها معرفی کرد، یوزف فون هامر پورگشتال می‌داند که بخشی از منظومۀ خسرو و شیرین را به زبان آلمانی ترجمه کرد که در لایپزیک منتشر شد. پورگشتال در کتاب تاریخ سخنوری ایران خمسۀ نظامی را سرمشق بسیاری از شاعران همچون امیرخسرو دهلوی و عبدالرحمن جامی می‌داند و تأثیر او بر ادبیات عاشقانه و عرفانی فارسی را با تأثیر دکامرون جووانی بوکاچیو بر ادبیات ایتالیا مقایسه می‌کند.
فیروزآبادی در ادامه مقدمۀ خود به هلموت ریتر نویسنده کتاب «زبان خیال‌انگیز نظامی» می‌پردازد و این‌گونه می‌نویسد: «نویسندۀ کتاب حاضر هلموت ریتر که اثر مشهور او، «دریای جان» در شرح و تفسیر اندیشه‌های عطار به فارسی ترجمه شده است، پس از تحصیل شرق‌شناسی در دانشگاه هاله و استراسبورگ در جنگ جهانی اوّل به عنوان مترجم زبان‌های عربی، ترکی و فارسی ارتش آلمان در عراق و فلسطین خدمت می‌کند و بعد از این دوره در سال 1919 م رسالۀ استادی خود را می‌نگارد. نکته جالب در این دورۀ خاص اهمیت زبان آلمانی در پژوهش‌های شرق‌شناسی در جهان غرب است».
هلموت ریتر و نظامی
از منظر مترجم تا سال 1933 م و ظهور حکومت ناسیونال سوسیالیست‌ها، زبان آلمانی زبان علمی در رشته‌های شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی بود. اما پس از این دوره و به ویژه پس از شکست آلمان در جنگ جهانی دوم شاهد افول این زبان از دیدگاه علمی هستیم.
فیروزآبادی در ادامه و برای خوانندگان «زبان خیال‌انگیز نظامی» می‌نویسد: «در هر حال ریتر سپس به استادی دانشگاه هامبورگ رسید اما در سال 1925 م به دلیل بعضی گرایش‌های شخصی مطابق قانون به یکسال زندان محکوم شد. (ایرانیکا ذیل ریتر) کتاب حاضر حاصل اقامت او در زندان است و در سال 1927 م در ضمیمه‌های نشریۀ اسلام منتشر شد».
بنا به آنچه در مقدمۀ این کتاب آمده است، علاقۀ ریتر به نظامی باعث شد که با همکاری یان ریپکا هفت پیکر(1934م) نظامی را ترجمه و منتشر کند. هلموت ریتر از سال 1926 م تا پایان جنگ جهانی دوم رئیس شعبۀ انجمن شرق‌شناسی آلمان در استانبول و یکسره سرگرم گردآوری، ترجمه و تألیف آثار در قلمرو ادبیات فارسی، ترکی و عربی بود. نگاه و نگرش ریتر در اثر حاضر از دیدگاهی بسیار جالب است. او در این اثر همچون بیشترِ آثار سدۀ نوزدهم میلادی نگرشی خاص از ادبیات تطبیقی دارد و در این راه شعر گوته و شاعران عرب را با نظامی مقایسه می‌کند و به دنبال بررسی و معرّفی ادبیات فارسی از دیدگاه‌های مختلف است. از یاد نباید برد که ریتر در هنگام نگارش این اثر مخاطبان آلمانی‌زبان را در نظر داشته است و به همین دلیل برخی از توضیحات او برای فارسی‌زبانان از امور بدیهی است.
به اعتقاد فیروزآبادی توجّه به نظامی در قلمرو کشورهای آلمانی‌زبان پس از ریتر هم ادامه یافت و چندین ترجمه از خمسۀ نظامی به زبان آلمانی انجام پذیرفت که از آن میان می‌توان به ترجمۀ هربت ویلهم دودا از فرهاد و شیرین (1933 م) و به‌خصوص رودلف گلپکه با ترجمۀ هفت پیکر (1959 م) و لیلی مجنون (1963 م) اشاره کرد.
این مترجم، یوهان کریستف بورگل و رناته ورش را از دیگر پژوهشگران معاصر آثار نظامی دانسته است که به ترتیب ترجمه‌ای از خسرو و شیرین و کتاب پژوهشی مخزن‌الاسرار را نگاشته‌اند.
میراث مشترک شاعران فارسی‌زبان
هلموت ریتر، در مقدمۀ خود بر این اثر با اشاره به این که نکات موجود در سروده‌های نظامی میراث مشترک همۀ شاعران فارسی‌زبان است، می‌نویسد: «با این حال این نگاه مانع از آن نشد گونه‌ای رفتار کنم که گویی فقط یک شاعر و آن هم نظامی وجود داشته و جز او شاعر دیگری نبوده است. تمایز بین آنچه حاصل کار شاعر است و فصل مشترک او با دیگر شاعران، تکلیفی است که انجام آن را به زمانی دیگر موکول می‌کنم».
«زبان خیال‌انگیز نظامی» شامل پنج بخش است. ریتر در این اثر بیشتر به مقام انسان و طبیعت در آثار نظامی پرداخته است. «توصیف طبیعت» بخش نخست از این اثر است. وی این بخش را ابتدا با شعری از گوته آغاز می‌کند و سپس نظر ارنست کاسیرر و «اندیشۀ اسطوره‌ای» را بیان می‌دارد. ریتر در ادامه یکی از اشارات جرجانی به زبان عربی را دربارۀ شناخت حسی و شناخت ناشی از اندیشه یا شناخت انتزاعی بیان می‌کند و در ادامه مثال‌هایی از آثار نظامی دربارۀ توصیف طبیعت به دست خواننده می‌دهد.
ریتر در بخش دوم «زبان خیال‌انگیز نظامی» مبحثی با عنوان «انسان موضوع نگرش و توصیف» را مطرح می‌کند. وی در ابتدا به توصیف زیبایی می‌پردازد و در ادامه نمونه‌هایی از اشعار نظامی در خسرو و شیرین دربارۀ توصیف شاپور برای شیرین از زیبایی خسروی جوان را بیان می‌کند؛ که:
هنوزش گرد گل نارسته شمشاد
وز آن آزاد سروش سرو آزاد
هنوزش طوق غبغب در نقابست
هنوزش برگ نیلوفر در آب است
هنوزش آفتاب از ابر پاک است
ز ابر و آفتاب او را چه باک است
اغراق با توصیف تأثیرات دیگر موضوع مورد بررسی در این بخش است.
«انسان و طبیعت» عنوان بخش سوم کتاب «زبان خیال‌انگیز نظامی» است. نویسنده در این فصل با بیان اینکه نظامی بسیار دوست دارد که پهلوانانش را در غم و شادی در طبیعت در نظر آورد می‌نویسد: «تفاوتی نمی‌کند که آنان کامیاب از عشق باشند یا نشسته در بزمی شادخوارانه یا در حال چشیدن طعم اندوه زندگی؛ در هر حال توصیفی از طبیعت پیش‌درآمد آن است». چنانکه دربارۀ لیلی و مجنون ابیات زیر را به عنوان نمونه مطرح کرده است:
گل چون رخِ لیلی از عماری
بیرون زده سر ز تاجدارای
در فصل گلی چنین همایون
لیلی ز وثاق رفت بیرون
تا سبزۀ باغ را ببیند
در سایۀ سرخ گل نشیند
«انسان در مقام موضوعی دارای رفتار و تجربه حسی» و «تأثیر ایجابی صور خیال در شعر» عنوان دو بخش پایانی این اثر است.
در بخش پیوست این کتاب یادداشت‌های نگاشته شده توسط مترجم و واژهنامه (آلمانی- فارسی) در کنار فهرست اعلام (اشخاص) گنجانده شده است.
لازم به ذکر است که کتاب «زبان خیال‌انگیز نظامی» در مجموعۀ آثار نظامی‌پژوهی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و با مشارکت مؤسسۀ فرهنگی حکیم نظامی تبریز منتشر شده است.
علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیۀ این کتاب، با بهای جلد شومیز 22 هزار تومان و جلد سخت 42 هزار تومان، با شماره تلفن 66490612 داخلی 105 تماس حاصل کنند.
مریم مرادخانی