میراث مکتوب – «رفیق توفیق» یا «آداب علیه» اثری کاملاً جدی در حوزه سیاست ایرانی – اسلامی و در حوزه اندرزنامه نویسی یا همان سیر الملوک است که محمدعلی قزوینی در دوره صفوی (در سال 1104 و در اصفهان) آن را به نگارش درآورده است
.
نام این رساله، «رفیق توفیق» است و نویسنده در این‌باره گوید: «این رساله سعادت مقاله را که تحفه بارگاه عزّ و شأن شاهنشاه زمان و دست‌آویز نیازگستری کمترین بندگان است، مسمّی به رفیق توفیق گردانید».
این اثر در سال 1104 در اصفهان نوشته شده و ضمن اینکه نسخه اصل آن به نام حسینعلی خان زنگنه نوشته شده، اما در نهایت اثر به به شاه سلیمان صفوی که سال بعد درگذشته، تقدیم شده است.
محمدعلی قزوینی نامی است که نویسنده به صراحت برای خود یاد کرده و جز آنچه درباره خود و با اشاره درباره پدرش در این کتاب آورده، مطلب بیشتری از او در دست نیست. کتاب به شاه سلیمان صفوی (1105 ـ 1077) تقدیم شده و این زمانی است که وی پس از طی مراحلی از زندگی خود، عازم اصفهان شده تا شغلی در دستگاه اداری صفوی به دست آورد. این مطالب در عباراتی ادبی و در قالب نثری نسبتا سنگین، در بیان حالاتی که بر او در این مرحله می‌گذشته، نوشته شده و از دل آنها آنچه درباره اوست استخراج می‌شود. از مطاوی کتاب و صراحت خود او چنین معلوم می‌شود که آباء و اجدادش در کار دبیری بوده‌اند؛ اما در وقت تألیف این اثر روزگاری دراز بوده که از آن کار دست کشیده‌اند.
نسخه اساساً برای حسینعلی خان زنگنه نوشته شده؛ اما هم‌زمان به شاه سلیمان اهداء شده است و این مطلب، جدای از اینکه یک رسم مرسوم است، مقدمه‌ای هم برای این است تا نویسنده بتواند شغلی در دستگاه صفوی به دست آورد؛ زیرا قرار است تسلّط ادبی خود را برای دبیری نشان داده و روشن کند در زمینه سیاست مدن هم دستی دارد.
هدف از تألیف کتاب این است که او می‌خواهد اخلاقیات موجود میان مخدوم و ملازم را بیان کند. در درجه اوّل مقصود از مخدوم، سطان یا همان شهریار است و مقصود از ملازم هم، بر اساس کاربرد کلمه ملازم یا ملازمان به کارمندان بلندپایه، اشاره‌اش به وزیر و دیگر امرای بزرگ و البته در سطوح پایین‌تر و همین‌طور طبقات مختلف از منجمان و اطباء و دبیران و ادیبان و شاعران و جز اینها. قزوینی می‌نویسد: «آنچه ما نیز در این مختصر بیان می‌کنیم، خواه آداب مخدوم و خواه رسوم خادم، همگی مخصوص سیّد دانشور و خدمتکار خردمند است، امّا در صورتی که مولا صاحب متانت رأی و ذکاء بوده باشد، ولیکن خادم او خام و در انجام خدمات بی‌وقوف و ناتمام باشد، در آن حالت اختیار با مخدوم است، به هر نحو که داند در تربیت او می‌کوشد و لباس هر خدمتی که به قامت قابلیّت او موافق باشد، بر او می‌پوشد؛ و امّا اگر مخدوم در مراتب امر و نهی به طریق عقل سلوک ننماید، و با فرقۀ ملازمان و خدمت فرمودن به ایشان، موافق رویّه ی خرد پیمانه معاش نپیماید، در این حالت، خادم هوشمند باید که احتراز از خدمت او واجب داند، و نفس خود را از هلاک محافظت نماید». وی پس از شروع کتاب، مطالب مفصلی را در باره رابطه خادم و مخدوم، یا کارمند و شهریار خواهد گفت، اما در همین مقدمه نیز اشاراتی دارد که مثلا خادم باید مزاج مخدوم را بشناسد و مطابق خواست او عمل کند. در این صورت است که ملازمی موفق خواهد بود.
کتاب رفیق توفیق، شامل یک مقدمه و چهار بخش است که بخش نخست را «اتصال» نامیده و عنوان فرعی آن «تهذیب اخلاق و تنزیه اعمال» است. این بخشی از سه بخش مهم دانش یا همان حکمت عملی است که عنوان اخلاق به آن داده‌اند. نویسنده در «تهذیب اخلاق»، به جز یک توضیح کلی و نقل یک روایت مفصل، مطلب دیگری ندارد و این بخش از نسخ مورد استفاده، تنها در همان نسخه 7299 آمده که تحریر اول است.
بخش دوم و سوم کتاب که به عنوان حرف اوّل و حرف ثانی نامیده شده، از سیاست مدن (از بخش‌های سه‌گانه حکمت عملی) است. حرف اوّل در آداب خادمان و ملازمان و به عبارتی کارمندان حکومت و حرف دوم در باره آداب شهریاری است.
اما بخش سوم کتاب، رساله‌ای مستقل به عنوان «لباب» است که در «تدبیر منزل» (سومین بخش از بخش‌های سه‌گانه حکمت عملی) است. اگر مقدمه را هم اضافه کنیم، جمعا فهرست اصلی کتاب بدین شرح خواهد بود:
ـ مقدمه در شرح حال نویسنده و چرایی نگارش کتاب؛
ـ اتصال در تهذیب اخلاق؛
ـ حرف اول در احوال طوایف خدام و رسوم اصناف بنده و غلام؛
ـ حرف ثانی درباره مخدوم؛
ـ تتمه و رساله لباب در معاشرت با بنی نوع آدم (به طور عمده زنان و فرزندان(.
از کتاب رفیق توفیق یا همان «آداب علیه» که در نسخه 7299 ملی با سال 1104با نام دوم از آن یاد شده (و نیز روی نسخه 1450 دانشگاه که نسخه ناقصی هم هست)، جمعا هشت نسخه در دنیا معرفی شده است. آن مقداری که اساس کار مصحح در این اثر بوده و در ارائه یک متن نسبتا خوب از آنها استفاده شده، این نسخه‌ها هستند:
اوّل: نسخه ملی با شماره 7229 مورخه 1104با 434 صفحه. این نسخه در سال 1104یعنی سال تألیف کتاب کتابت شده و از این جهت ممتاز است.
دوم: نسخه مجلس با شماره 575 مورخه 1113 با 104 فریم دو صفحه ای (کل نسخه 110 فریم که تعدادی سفید اول و آخر آن هست). این نسخه یکی از نسخه های بسیار خوب است، گرچه افتادگی های متعددی در جای‌جای دارد که گاه به چندین صفحه می‌رسد. امتیازی که این نسخه علاوه بر دقت دارد، ترجمه بسیاری از کلمات و جملات و اشعار عربی است که با توجه به اینکه منحصرا مربوط به این نسخه است، باید آن را از کتاب آن دانست.
سوم: نسخه دانشگاه با شماره 2585 که در 1279ق به نام ناصرالدین شاه در 290 فریم دوصفحه‌ای کتابت شده است. این نسخه نسبتا زیبا نوشته شده و اساس در تایپ اولیه این تصحیح بوده است.
چهارم: نسخه ملی به شماره 2352 بدون تاریخ کتابت، (احتمالا قرن دوازدهم) در 422 فریم تک‌صفحه‌ای.
پنجم: نسخه دانشگاه به شماره 1450.