میراث مکتوب- علمای شیعه ـ أنار الله برهانهم ـ بر خلاف اهل سنّت، تألیفات مستقل چندانی در موضوع روایات جعلی ندارند. البته این را نمی‌توان به سبب اهمال و کوتاهی آنها بر شمرد، علت و یا عللش مفصّل است که در نگاشته‌ای منتشر نشده بدان پرداخته‌ام. از سویی کم نیستند عالمانی که در مباحث علمی‌شان ـ چه اعتقادی، چه فقهی و چه تفسیری ـ حکم به جعل و یا تحریف روایاتی کرده‌اند.
در میان نگاشته‌های مستقلّی که عالمان شیعه در این موضوع نگاشته‌اند رساله اغلاط مشهوره تألیف سید محمّد طباطبائی معروف به سید مجاهد (1) کمتر دیده شده است، و چه بسا بسیاری از حدیث‌پژوهان تا کنون آن را ندیده‌اند.
این رساله مختصر، که به همّت علیقلی دهخوارقانی در سال 1333 ق در مطبعه اسد آقا در 64 صفحه به چاپ رسیده است، رساله‌ای است به زبان فارسی، و به تعبیر دهخوارقانی: «در بیان بعضی اخبار مجعوله از اهل سنّت و متصوّفه که در میان احادیث شیعه رضی الله عنهم قاطی شده، و عوام از تشخیص و تمیز آنها عاجز و قاصر بودند» (2).
آنچه مؤلّف در این رساله نگاشته به تعبیر خودش: «قلیلی از این روایات است که روی بی‌فکری بر زبان‌ها جاری می‌گردد» (3).
عنوان این رساله (4) ـ بر خلاف بسیاری از نگاشته‌هایی که در این موضوع تألیف شده ـ گویای این امر است که مؤلّف از این که اخبار دروغین را ـ و لو از باب مسامحه ـ روایت بخواند، اباء دارد. از سوئی آنچه در این رساله به عنوان اغلاط مشهوره آمده بیشتر روایاتی است که در مصادر دست‌اول شیعی ـ از جمله کتب اربعه ـ نیامده است، گویا مؤلّف به زبان بی‌زبانی و در کنار بیان نمونه‌هایی از روایات جعلی، از اعتبار کتب معروف شیعه دفاع می‌کند.
نکته دیگر این که هر چند اغلب آنچه در این رساله آمده نمونه‌هایی از روایات جعلی است، اما مرحوم سید مجاهد در کنار این کار، به شرح و توضیح بعضی از احادیث مشکله نیز می‌پردازد، مثلا روایتی که از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است: «اگر ابوذر می‌دانست آنچه در دل سلمان بود او را می‌کشت یا او را تکفیر می‌کرد» (5)، و یا معنای این روایت که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) نقل شده: «زن چهار قسم است: جامع مُجمِع، و ربیع مُربِع، وکرب مُقمِع، و غلّ قمل» (6)، و یا وجه روایاتی که حاکی از تضرّع ائمه (علیهم السلام) است (7).
آنچه در این رساله بیشتر جلب توجّه می‌کند آن سنخ مجعولاتی است که داستان گونه‌اند، و به نظر می‌رسد در روزگار سید مجاهد نقل مجالس و محافل عوام بوده است. مجعولاتی از قبیل این که ابن ملجم در کودکی تربیت شده امیرالمؤمنین (علیه السلام) بود رساله اغلاط مشهوره، ص24، یا حاضر شدن امیرالمؤمنین (علیه السلام) به صورت شیر در کربلا (8)، یا آشپزخانه سلطنتی امام مجتبی (علیه السلام) (9).
سید مجاهد در نقد روایات، از قرآن (10)، احادیث صحیح (11)، تاریخ مسلّم (12)، مقتضای اصول مسلم اخلاق اسلامی (13)، عقل (14)، و ضرورت‌های اعتقادی (15) بهره برده است.
این رساله تا کنون یکبار چاپ سنگی شده است، و گویا دیگر چاپ نشده است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. بر خلاف آنچه در مخطوطات این رساله آمده، در ابتدای نسخه چاپی این رساله، مؤلف آن سید علی صاحب اجازه معرفی شده است. و نیز نک: أعیان الشیعة، ج۹، ص۴۴۳؛ریحانة الأدب، ج۳، ص۴۰۱؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۱۳، ص۴۹۴؛ الذریعة، ج۲، ص۲۵۳. در دنا، ج۲، ص ۶۲ ـ۶۳ مؤلّف آن سید محمّد طباطبائی معرفی شده اما موضوع این رساله، فلسفه و کلام ذکر شده است!
۲. رساله اغلاط مشهوره، ص۲.
۳. رساله اغلاط مشهوره، ص۳.
۴. مرحوم میرداماد نیز رساله‌ای با این عنوان دارد. نک: دنا، ج۲، ص ۶۲. دوست فاضلم جناب آقای ایمان ابراهیمی هم رساله‌ای با این عنوان از مرحوم شیخ جواد خرسانی (مؤلّف هدایة الأمّة) را گوشزد کردند.
۵. رساله اغلاط مشهوره، ص۶۲.
۶. رساله اغلاط مشهوره، ص۶۳.
۷. رساله اغلاط مشهوره، ص۵۵.
۸. رساله اغلاط مشهوره، ص۱۴.
۹. رساله اغلاط مشهوره، ص۲۳.
۱۰. رساله اغلاط مشهوره، ص۴۷.
۱۱. رساله اغلاط مشهوره، ص۷ و۹ و۱۹ و۴۵ و۵۰.
۱۲. رساله اغلاط مشهوره، ص۱۸ و۲۲ و۲۴ و۲۵ و۴۵ و۵۰.
۱۳. رساله اغلاط مشهوره، ص۲۳ و۴۸.
۱۴. رساله اغلاط مشهوره، ص۷ و۱۱ و۱۹.
۱۵. رساله اغلاط مشهوره، ص۹ و۱۶ و۱۷ و۳۷ و۳۹.
محمدباقر ملکیان
منبع: کاتبان ـ روایت و درایت