میراث مکتوب- یکصدوهفتادوچهارمین نشست مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با موضوع رونمایی و معرفی کتاب «دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری» روز دوشنبه ۱۹ شهریورماه ۱۴۰۳ در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
کتاب «دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری» که با تصحیح سید محمدحسین حکیم به چاپ رسیده شامل تحلیل و بررسی و تصحیح انتقادی دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری است: «رساله در عروض» تألیف مسعود بن احمد سیفی نیشابوری و «منهاج العروض» تألیف انوری ابیوردی. این رساله‌ها کهن‌ترین رسائل مستقل در فن عروض فارسی هستند که می‌شناسیم. هر دو رساله بر اساس شیوه یوسف عروضی بنیانگذار عروض فارسی نوشته شده‌اند. چون این شیوه عروض‌نویسی به مرور منسوخ شد، گزارش این رساله‌ها از نظر تاریخ عروض فارسی بسیار اهمیت دارد. همچنین این رساله‌ها کمک شایانی به روشن شدن سیر انتقال و تأثیرگذاری شیوه یوسف عروضی تا نیمه قرن هشتم هجری می‌کند.
محسن ذاکرالحسینی، عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، گفت: بیست‌ویک سال قبل در کتاب ریاض‌العلما تحقیق می‌کردم به آن قسمت رسیدم که بیان شده بود؛ «من نسخه عروض و قافیه انوری را در رشت دیدم»، برایم جالب بود که انوری عروض داشته است. از دوستان درخواست کردم اگر نشانی از عروض یافتید به من اطلاع بدهید، بعد از سال‌ها در عروض وحیدی بیهقی دیدم که از عروض انوری یاد شده است، مطمئن شدم که عروضی داشته است اما سراغ از هیچ نسخه‌ای نبود.
وی افزود: به کتابخانه آستان قدس وارد شده و به لطف یکی از دانشجویان نسخه را به دست آوردم، خواستم تصحیح کنم اما به نظرم رسید که باید بیشتر تحقیق کنم، شاید نسخه دیگری بیابیم که کمک کند. از نسخه هند آگاهی یافتم و از طریق دوستی برای نسخه لندن پیگیری کردم اما موفق نشدم به آن دست یابم. نشانی دو نسخه دیگر را در هند یافتم. محمدحسین حکیم هم نوشته است که شش نسخه در هند با این نام وجود دارد، ولی منهاج‌العروض کتاب‌های مشابه‌ای هم دارد اما مال انوری نیست، تنها دو نسخه متعلق به انوری است آنها را برای من فرستادند اما اشتباهی بود، تا اینکه به تازگی نسخه‌ای به دستم رسید، خواستم پژوهشی را آغاز کنم که خبر چاپ کتاب «دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری» به من رسید. اگر نسخه رشت هم موجود باشد، احتمال پیدا کردن آن هست و در کل شش نسخه وجود دارد.
ذاکرالحسینی در ادامه با اشاره به کتاب «دو رساله در عروض فارسی» بیان کرد: در مقدمه این کتاب با یک عروض‌دان مطلع از منابع مواجه می‌شویم. مقدمه فاضلانه و ارزشمند است، تصحیح اثر را با اینکه مواردی دارد که خیلی تخصصی است، تصحیح موفقی می‌دانم. بیشتر از نود درصد تصحیحات قیاسی که لازم بود در این متن انجام شود، عیناً انجام شده است و همان شباهت‌ها را دارد. عروض انوری کمی شتاب‌زده‌تر کار شده است، اما در مجموع کار خوبی است و به محمد حسین حکیم و موسسه میراث مکتوب تبریک می‌گویم.
وی گفت: آخر سخن اینکه می‌خواهم به موسسه میراث مکتوب پیشنهاد کنم این کتاب برگرفته از عروض یوسف است و ارزش این را دارد که چاپ عکسی شود و بهتر است که نسخه رنگی مطلوبی از آن به دست بیاید و به صورت نسخه برگردان به چاپ برسد، چون برای پژوهش‌های آتی بسیار مفید است.
ارکان عروضی هنوز هم یکی از مشغله‌هاست
علی‌اصغر قهرمانی مقبل، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، در این نشست گفت: آنچه که شوق من را برانگیخت این بود که محمد حسین حکیم را به عنوان نسخه‌شناس می‌شناختم ولی در وادی عروض قدم گذاشت. محمد حسین حکیم در مقدمه یک صفحه عربی آورده است که این مقدمه باعث شد ما با یک کتاب قرن ششمی آشنا شویم. ابن فرخان که به نظر می‌رسد اهل کاشان باشد، یعنی همزمان با دو شخصی که از آنها رساله مختصر در علم عروض داریم. الوافی فی العلم القوافی ابن فرخان در آن کتاب ارجاع به این کتاب می‌دهد.
وی افزود: نکته‌های نابی در این کتاب وجود دارد که در کتاب‌های دیگر نمی‌بینیم. در گذشته یک مکتب عروض وجود دارد که شمس قیس در آن کتاب به کسانی که آرایی دارند، می‌تازد و آن را تعصب جاهلانه می‌داند. مکتب نزدیک به مکتب شمس قیس مکتب خواجه نصیر است که از یوسف عروضی تاثیر گرفته است، چون عربی را بهتر از شمس قیس بلد است. بعد از آنها علی نقی وزیری، دکتر خانلری و سایرین تا ابوالحسن نجفی روند جدید عروض را ادامه دادند.
قهرمانی مقبل بیان کرد: مکتبی در عروض مغفول واقع شده بود که این کتاب پرده از روی آن بر می‌دارد. ارکان عروضی هنوز هم یکی از مشغله‌هاست و هر یک از عروضیان روشی داند. اگر تا قرن هشتم ادامه پیدا کرد، سلطه المعجم باعث خاموشی آن شد. یوسف عروضی اگرچه متاثر از عروض عربی است اما برای وزن شعر فارسی قواعد مستقل قائل است.
این رساله‌ها کهن‌ترین رسائل مستقل در فن عروض فارسی هستند
الوند بهاری، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی نیز در این نشست به شرح نسخه‌ها پرداخت و گفت: این کتاب که با تصحیح سید محمدحسین حکیم به چاپ رسیده شامل تحلیل و بررسی و تصحیح انتقادی دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری است: «رساله در عروض» تألیف مسعود بن احمد سیفی نیشابوری و «منهاج العروض» تألیف انوری ابیوردی. این رساله‌ها کهن‌ترین رسائل مستقل در فن عروض فارسی هستند که می‌شناسیم.
وی افزود: هر دو رساله بر اساس شیوه یوسف عروضی بنیانگذار عروض فارسی نوشته شده‌اند. چون این شیوه عروض‌نویسی به مرور منسوخ شد، گزارش این رساله‌ها از نظر تاریخ عروض فارسی، بسیار اهمیت دارد. همچنین این رساله‌ها کمک شایانی به روشن شدن سیر انتقال و تأثیرگذاری شیوه یوسف عروضی تا نیمه قرن هشتم هجری می‌کند. سبک نگارش مقدمه کتاب بسیار رسا و خالی از اشکال است.
ویژگی‌هایی که قدمت این رسائل را نشان می‌دهند
مسعود راستی‌پور، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی پس از توضیحی دربارۀ تفاوت شیوۀ عروض‌نگاری یوسف عروضی با شیوۀ عروض‌نگاری پیروان شمس قیس رازی، صاحب «المعجم»، به بعضی ویژگی‌های مشترک میان این دو متن عروضی، و نیز رسالۀ «الکافیه»، نسبت این رسائل با یکدیگر، انتساب رسالۀ «منهاج العروض» به انوری، ویژگی‌هایی که قدمت این رسائل را نشان می‌دهند، بعضی اغلاط در تألیف رسالۀ «منهاج العروض» و نیز بعضی سهوها در تصحیح دو رساله اشاره کرد.
او دربارۀ شیوۀ عروض‌نگاری یوسف عروضی توضیح داد که «از نظر کسانی که با شیوۀ شمس قیس رازی عروض را آموخته‌اند، شیوۀ یوسف عروضی ممکن است قدری آشفته و غیرمنطقی به نظر برسد، زیرا او اوزانی با اسامی یکسان را زیرِ دوایرِ متفاوتی قرار داده است؛ با این حال شیوه‌ای که او در پیش گرفته بود، و در دو رسالۀ حاضر نیز از آن شیوه پیروی شده است، نوعی تقسیم‌بندی منطقی و بر اساس ترتیب هجایی اوزان است، بدون توجّه به نام‌هایی که بر آنها نهاده شده، شیوه‌ای که امروز نیز تلاش می‌کنیم آن را دوباره زنده کنیم».
او سپس دربارۀ انتساب رسالۀ «منهاج العروض» به انوری گفت: در انتساب این رساله به انوری تردید منطقی وجود دارد و بهتر است آن را «منسوب به انوری» بدانیم و روی جلد کتاب نیز به این نکته اشاره کنیم. در تألیف رسالۀ «منهاج العروض» بعضی خطاها راه یافته که بعید است از شاعر عروض‌دانی مانند انوری سر زده باشد.
راستی‌پور در ادامۀ سخنانش به موضوع خوانش اشعار پرداخت و به دو شیوه‌ای اشاره کرد که از قدیم الایّام در خوانش اشعار وجود داشته است. او گفت: برای این موضوع که مصراع‌هایی مانند “به نام خداوند جان و خرد” را چگونه باید خواند از قدیم دو پاسخ وجود داشته که در هر دوی این رساله‌ها، و نیز در کتاب «معیار الاشعار» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی، به هر دوی این شیوه‌ها اشاره شده است. در واقع از قدیم هر دو صورتِ اشباعِ مصوّت‌های کوتاه و مشدّد کردنِ صامتِ پس از مصوّتِ کوتاه در میان ادبا و شعرخوانان، و نیز نویسندگان کتب عروض، رایج و پذیرفته بوده است.
وی سپس بعضی از سهوهایی را که در تصحیح این دو رساله راه یافته است بررسی کرد و با اشاره به اینکه از راه این رسائل می‌توانیم اطّلاعات ارزشمندی دربارۀ شعر قدیم فارسی به دست بیاوریم گفت: این دو رساله گنج‌های شایگانی است که به همّت آقای حکیم به دست ما رسیده است.
داوری در مورد رسائل قدما باید با تامل بیشتری صورت بگیرد
سید محمدحسین حکیم، مصحح اثر نیز در این نشست گفت: این نسخه‌ها خیلی راحت به دست من رسید و مقدمات کار فراهم شد. کار بر اساس رساله سیفی نوشته شد و بعد منهاج‌العروض را از آن گرفتم و دو رساله بعدی نیز از آنها گرفته شد. در واقع چهار رساله داریم که همه به یک اصل برمی‌گردند.
وی افزود: نمی‌دانم باید انتحال بدانیم یا سرقت و یا روش تحقیق آن زمان؟ در واقع پاسخی برای این پرسش ندارم. انتحال البته در شعر به شرطی مهم بود که لفظ و معنا مشخص باشد. ملاصدرا صفحه صفحه از آثار قدما نقل کرده است، چند جا هم در نثر اشاره کرده‌اند که این کار قبیح است. در واقع نقل بدون ارجاع را کار عالمان بی عمل می‌دانستند. در واقع در گذشته این گونه بود که نود درصد از رساله شخص دیگر را در اثر خود بیان می‌کردند و البته دستکاری‌های اندکی هم داشتند.
حکیم بیان کرد: انوری متن را نسبت به سیفی مختصرتر کرده است، به صنعت گزیده‌سازی نیز باید توجه کنیم. داوری در مورد رسائل قدما باید با تامل بیشتری صورت بگیرد. در مورد انتساب این رساله‌ها نیز باید بگویم که دلیلی برای انتساب این رساله‌ها نداریم و دلیلی برای رد آنها هم نداریم و باید این رساله‌ها را به نام این افراد قبول کنیم تا دلیل جدیدی پیدا شود.
منبع: ایبنا