میراث مکتوب – شعر و ادب فارسی در دوره‌ای که به پایان سبک عراقی نزدیک ـ قرن نهم «نه تنها از شعرا و هنرمندان و علما خالی نیست، بلکه می‌توان آن را از بعضی جهات از ادوار پررونق علمی و هنری شمرد …». در تذکره‌ها و منابع شرح احوال شاعران این دوره، از شعرای متعددی نام برده شده که از طبقات متنوع اجتماع بوده‌اند و در این دوره «نه‌تنها عدۀ شعرا بسیار بوده است».
از جمله شاعرانی که نام و نشان وی در کتب تذکره و جنگ‌های شعری آمده، کشوری است. نام کامل او «نعمت‌الله کشوری دیلمقانی» است. اصل وی را از رودبار قزوین دانسته‌اند. دربارۀ جزئیات زندگی وی تقریباً هیچ مطلبی در منابع نیامده است. وی در شعر فارسی و ترکی طبع‌آزمایی کرده و ظاهراً در روزگار خویش شاعری نامبردار بوده است. نکتۀ مهم دیگری که در باب وی نوشته‌اند، اینکه او «نستعلیق را خوش می‌نوشت و به شیوۀ سلطان‌علی مشهدی خطاطی می‌کرده است».
نسخه‌ای از دیوان کشوری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهدرای می‌شود. مرحوم دکتر بیانی که نمونۀ خط کشوری را در بوستان مذکور دیده و از مقایسۀ آن با این نسخۀ دیوان چنین نتیجه گرفته است که کاتب نسخۀ دیوان کشوری نیز خود شاعر است و در یادداشتی در ابتدای نسخه این موضوع را نوشته است.
در مجموعه‌ای که «بکتاش‌قلی ابدال رومی» به نام «بوستان خیال» در قرن دهم سامان داده و در آن مطلع غزل‌هایی را که شاعران مختلف به اقتفای یکدیگر سروده‌اند، آورده چند بار نیز ابیات کشوری را در کنار اشعار شعرای دیگر آورده است. نقل ابیات کشوری در «بوستان خیال» نشان‌دهندۀ این است که او را در زمرۀ شاعرانی می‌دانسته‌اند که «تتبع اشعار» استادان می‌کرده است. اشعاری که در دیوان وی نیز آمده حاکی از توجه وی به شعر شاعران استاد است.
از بررسی اشعار کشوری چنین به نظر می‌رسد که او علاقه‌ای به وقوع‌گویی دارد و باید وی را از پیشگامان مکتب وقوع دانست که تقریباً هم‌زمان با وحشی بافقی و طبق شیوۀ رایج در قرن نهم و دهم به سرودن اشعار وقوعی پرداخته است. شعر او حالات پراحساس و سرشار از سوزوگداز عشق را با زبانی ساده و روان و گاه همراه با عناصر خیال‌انگیزه به تصویر می‌کشد. در غزل‌های او ابیاتی از این دست هست که نشان‌دهندۀ توانایی او در شعر مکتب وقوع است.
تاکنون سه نسخه از دیوان اشعار کشوری در فهرست‌ها معرفی شده است.
1. نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی: که به خط شاعر دانسته شده و در این پژوهش تمام اشعار فارسی این نسخه ارائه شده است. این نسخه به شمارۀ 9162 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی محفوظ و 94 برگ است. این دیوان نیز به خط خود شاعر و کتابت آن به نستعلیق و به شیوۀ چلیپا‌نویسی است. در آغاز نسخه یادداشتی به خط و امضای دکتر مهدی بیانی آمده است. اشعار فارسی در این نسخه به شکل مورب (چلیپا نویسی ابتدایی) است و در هر صفحه پنج بیت کتابت شده، به جز صفحه‌هایی که عناوینی با مرکب زرین در میان خطوط آمده است. اشعار فارسی در این نسخه شامل 83 غزل، یک مخمس، شش رباعی و 8 بیت در معماست که مجموعۀ کمتر از 700 بیت است.
2. نسخه دانشگاه تهران: نسخۀ دیگر دیوان کشوری به شمارۀ 4289 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است. این نسخه دارای 98 برگ و به خط نستعلیق است و صفحات آن جدول‌های ساده‌ای دارد. علاوه بر افتادگی برگ‌هایی از آغاز و انجام نسخه، براساس رکابه‌های آن اوراقی که بین صفحات 48و 49 و نیز 50 و 51 و همچنین 66 ـ 105 بوده، افتاده است. بیشتر اشعار نخسۀ دانشگاه در قالب غزل است و پس از آن چهار مخمس نیز کتابت شده و در پایات دیوان، اشعاری با عنوان «فی‌المشاعره» آمده که مقدمۀ یک صفحه‌ای به نثر در آغاز آن نوشته شده است. اشعار مذکور به شکل غزل‌های 5 بیتی است.
3. نسخۀ گنج‌بخش: به جز دو نسخۀ مذکور، نسخه‌ای دیگر هم از دیوان کشوری نشان داده شده است که در کتابخانۀ گنج بخش به شمارۀ 474 نگهداری می‌شود که تا این زمان دسترسی بدان نسخه میسر نشد و از محتوا و مشخصات آن آگاهی وجود ندارد.
از آنجا که دو نسخۀ مجلس و دانشگاه اختلافات اساسی با یکدیگر دارند و به جز یازده غزل ـ که در متن بدان‌ها اشاره شده است ـ هیچ شعر مشترک دیگری در آنها نیست، و از طرفی به جز همین اشعار مشترک، سبک یکسانی در همه اشعار دو نسخه دیده می‌شود به گونه‌ای که می‌توان همه آنها را از کشوری دیلمقانی دانست، اشعار فارسی مندرج در هر دو نسخه در این پژوهش آورده شده؛ بدین شیوه که براساس ترتیب الفبایی قوافی، تمام اشعار دو نسخه در این دیوان جمع‌آوری شده است و به موارد افتادگی و مخدوش در متن دو نسخه در زیرنویش صفحات اشاره شده است.
در این تصحیح، (الف) نشانی روی صفحات و (ب) نشانی پشت صفحات است. هر کجا شمارۀ صفحات بین دو قلاب [] ذکر شده، منظور نسخۀ مجلس است و شماره‌های عادی بدون قلاب، نسخۀ دانشگاه.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه
شعر فارسی در قرن نهم
کشوری و اشعار او
معرفی دستنویس‌ها
1. نسخۀ کتابخانه مجلس شورای اسلامی
2. نسخه دانشگاه تهران
3. نسخۀ گنج بخش
روش تصحیح
منابع
منیع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات
دیوان کشوری دیلمقانی (قرن نهم)