میراث مکتوب – سیف اسفرنگ (مولانا سیف‌الدین الأعرج احمد بن محمد اسفرنگی)، شاعر قصیده‌سرای قرن هفتم هجری است نام او احمد و نام پدرش محمد است است.
لقب او را «سیف‌الدین» و به سبب لنگی پا «الأعرج» هم گفته‌اند که شاعر خود بارها بدان اشاره کرده است. گویا ملقب به «مولانا» نیز بوده که در آن دوره عنوانی برای شیوخ تصوف، ملایان و علمای روحانی بوده است. اجدادش عرب بوده و به سمرقند آمده‌اند. در تاریخ ولادت و وفات سیف اختلاف نظر است، وی در جوانی رو به دیار خوارزمشاهیان نهاد و در خوارزم نشو و نما یافت. مورخان و تذکره‌نویسان با اتفاق نظر، درگذشت وی را در بخارا دانسته‌اند؛ ولی در تاریخ وفاتش اختلاف کرده‌اند: اغلب عمر او را هشتادوپنج سال دانسته‌اند جز مؤلف نشتر عشق و شمع انجمن که عمرش را صد سال نوشته‌اند.
تنها اثر برجای مانده از سیف اسفرنگ، تا به حال دیوان اشعار اوست که شامل قصاید (209 قصیده)، غزلیات (98 غزل)، ترجیعات (1 ترجیع‌بند و 14 ترکیب‌بند)، قطعات (166 قطعه) و رباعیات (235 رباعی) و جمعاً 11845(یازده‌هزار و هشتصد و چهل‌وپنج) بیت است و به برآورد دولتشاه سمرقندی که تعداد ابیات او را دوازده‌هزار بیت دانسته، نزدیک است. نظر تذکره‌نویسان دربارۀ شعر سیف اسفرنگ متفاوت است، دولتشاه او را «أملح الشعراء» و «اکمل الفضلاء» دانسته و به مرتبۀ عالی او در شعر اذعان کرده و آورده است که علما و فضلا «سخن او را بر سخن اثیرالدین اَخسَیکتی ترجیح تمام دادندی».آذر بیگدلی شعر او را دارای بحور غریبه و الفاظ مغلقه دانسته، به نظر سراج‌الدین آرزو شعر سیف، هر چند استحکام و انسجام شعر خاقانی را ندارد، صاف‌تر و روان‌تر از خاقانی است. رضاقلی‌خان هدایت می‌گوید: «طرزی اوسط دارد» بسیاری از اهل کمال، برخی از ابیات او را شاه‌بیت دانسته و در تذکره ستوده‌اند.
برخی از اشعار، به ویژه غزلیاتش را در حالات عارفانه و عاشقانه‌ای با زبان روان و عنوان «فی‌الحقیقه» سروده است که دارای مضامینی بکر و بیانی سرشار از عاطفه و احساسات تأثیرگذار شاعرانه‌اند و از جانی گرم و روحی باحرارت حکایت دارند.
دستنویس‌های تصحیح دیوان سیف اِسفرنگ:
1. دستنویس موجود در کتابخانۀ عمومی دولتی لنینگراد، شالتیکوف شچدرین، به شمارۀ 270 که میکروفیلم آن به شماره 1835 در کتابخانۀ ملی موجود است. این نسخۀ کامل از دیوان سیف اسفرنگ در سه مجلد با صفحه‌بندی ساده بی‌حاشیه و بی‌جدول و کتابت عالی خط نسخ شکستۀ بسیار خوانا پرداخته شده است که به ترتیب شامل قصاید و ترجیعات، قطعات، غزلیات و رباعیات است. این نسخه کامل و اقدم که اساس در این تصحیح بوده در سه مجلد و جمعاً 340 برگ (=680 صفحه 17 سطری) نگاشته شده است و حدوداً 106000 بیت دارد. از آغاز تا پایان نسخه براساس اسلوبی منظم و یکسان است.
. 2 دستنویس متعلق به کتابخانۀ گنج‌بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان به شمارل 768/890، این نسخه به خط نستعلیق شکسته‌آمیز در 233 ورق (=466 صفحه) است.
3 . نسخۀ موجود در کتابخانه طوپقاپوسرای استانبول ترکیه به نشان 796 HAZINE که در اصل بخشی از یک جُنگ اشعار است.
4 . نسخۀ کتابخانه سپهسالار (= مدرسه عالی شهید مطهری) تهران به شمارۀ 2927 و مورخ 863 ق. حاوی برگزیده‌ای از اشعار دیوان قطران تبریزی و دیوان سیف اسفرنگ است.
5.نسخۀ کتابخانۀ کاخ گلستان تهران که به شمارۀ 376 و تاریخ 866 ق. ضبط شده است. این نسخه کامل شامل دیوان‌های سیف اسفرنگ در اول و خاقانی در آخر است که در صفحۀ عنوان آنها همراه با نام مالک در لوحۀ شمسه‌ای گنجانده شده است.
. 6 نسخۀ متعلق به کتابخانه سپهسالار (= مدرسۀ عالی شهید مطهری) تهران، به شمارۀ 282، چنانکه از حاشیه پیداست در تایخ 6/4/1345 نیز توسط کنت لوتر امریکایی عکس‌برداری شده است.
7. نسخۀ کتابخانۀ موزۀ بریتانیا (BRITISH MUSEUM) به نشان 7790، Add است.
8. نسخۀ کتابخانۀ سپهسالار (= مدرسه عالی شهید مطهری) تهران، به شمارۀ 281، از جملۀ کتب موقوفۀ مدرسۀ ناصری در سال 1297 بوده است.
9. نسخۀ کتابخانۀ کاخ گلستان تهران، به شمارۀ اموالی 572، بی‌تاریخ.
10. نسخۀ کتابخانۀ کاخ گلستان تهران، به شمارۀ اموالی 578، بی‌تاریخ.
11. نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شمارۀ 2750، بی‌تاریخ [احتمالاً سدل 9 یا 10ق].
شیوۀ کار و روش تصحیح دیوان سیف اسفرنگ: ابتدا نسخ موجود از دیوان سیف اسفرنگ را شناسایی کرده و پس از بررسی اصولی دال بر قدمت، اصالت، سلامت و کامل‌بودن 24 نسخه مورد مطالعه و رؤیت قرار داده شده که از آن میان به یازدۀ نسخه بسنده شده و کار بر پایۀ آنها انجام شده است. برای موارد اطلاع، ابهام و التباس سعی بر آن بوده تا نسخه بدل‌های لازم و کافی ارائه شود و از ذکر اختلاف‌های کم‌ارزش و انباشتن حواشی غیرضروری خودداری شده است. اما حتی المقدور اختلاف نسخ به شیوه‌ای علمی و روشمند آورده شده است. از کاربرد زیاد علائم سجاوندی و نشانه‌گذاری‌های غیرضروری در متن پرهیز شده مگر آنجا که ضرورتی بوده است. البته حرکت‌گذاری صحیح لفظ را بنابر دو اصل «درست‌بودن» و «نزدیک‌بودن به اثر» آورده شده است. خوشبختانه نسخ خوبی از دیوان سیف اسفرنگ در دسترس بوده که از دستبرد کاتبان و ناسخان تا حدودی در امان مانده است. شیوۀ ترتیب و تدوین این دیوان نیز چنین می‌نماید؛ طوری که اغلب نسخ معتبر و کهن تقریباً با قصیدۀ «شب چو بردارد حجاب از هودج اسرار من» آغاز می‌شود و به ترتیب بخش قصاید و ترجیعات، مقطعات، غزلیات، و رباعیات آورده شده است و در همۀ نسخ قدیمی به توافق، این اشعار به ترتیب الفبایی مردف نشده‌اند. به سبب مزیت‌های بسیاری از جمله حفظ اصالت و قدمت این اثر و امانت‌داری و پایبندی به کار تصحیح، حفظ نکته‌های تاریخی و مضمونی مانند قصاید یا قطعاتی که در مدح یا هجو شخص خاصی باشد و غیره مصحح را نیز دریغ آمد که شالودۀ اثر را از همان ترتیب کهن آن خارج کند فقط در مواردی که اقتضا داشت به خصوص در بخش غزلیات و رباعیات ترجیح داده شده که به شیوۀ امروزی الفبایی شود؛ ضمن اینکه فهرست الفبایی این اشعار تهیه شده و در آخر کتاب آورده شده است. ابیات متن جهت سهولت استفادۀ کاربران به صورت 5تایی شماره‌گذاری شده و همچنین اشعار را به ترتیب با اعداد درون قلاب آورده اما از شماره‌گذاری ارجاعات نسخه‌بدل‌ها در متن اشعار احتراز شده و روش متخصصانی نظیر ژیلبر لازار و هملوت ریتر استفاده شده است؛ زیرا افزودن بر حجم انبوه شماره‌های میان واژه‌های شعر هم امکان خطا بیشتر می‌کند هم صورت آن را زشت‌تر می‌نماید. عنوان اشعار، از این نظر که آن قصیده یا قطعه یا رباعی در مدح ممدوحی خاص سروده شده است، مهم است و ارزش تاریخی نیز دارد. این عنوان‌ها مطابق دستنویس اساس آورده شد؛ مواردی که اختلافی بود یا نسخۀ اساس آن عنوان را نداشت در پاورقی ذکر شده است. موارد رسم‌الخطی کهن نسخ، که از نظر زبانی، سبکی، تاریخی، جغرافیایی و … مهم و درخور توجه بود و احتمالاً با تلفظ واژه پیوند داشت، در پاورقی ثبت شده است. مطلع اغلب اشعار از جمله همۀ قصاید، غزلیات و ترجیعات در دیوان‌ها و اشعار پیشینیان از جمله انوری، خاقانی، سنایی، عطار و … همچنین کتب شاعران مشهور بعد از سیف اسفرنگ مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته تا از انتساب شعر شاعران دیگر به سیف اسفرنگ احتراز شود. علاوه بر ذکر افتادگی‌ها، جابه‌جایی و پس‌وپیش شدن ابیات در نسخ معتبر نیز در پاورقی گزارش شده است. فهارسی از متن اشعار سیف اسفرنگ تهیه و براساس مدخل‌نویسی در پایان کتاب افزوده شده است.
سیف‌الدین الأعرج احمد اسفرنگی، دیوان سیف اسفرنگ، مصحح: فرزاد جعفری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۴۶+۹۰۵ صفحه، قطع: رقعی، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات