میراث مکتوب- «دیوان ازرقی هروی» با تحقیق و تصحیح مسعود راستی‌پور و محمدتقی خلوصی از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شد.
در پیشگفتار این اثر به تصحیح دیوان ارزقی هروی، به وسیله سعید نفیسی و علی عبدالرسولی در سال‌های ۱۳۳۵ و ۳۶ اشاره شده است. بنا به آنچه در پیشگفتار آمده، مرحوم سعید نفیسی در تصحیح دیوان از دستنویسهایی بهره برده که کهن‌ترین آنها مورخ ۸۲۱ق بوده و اكنون از آن نشاني در دست نيست.
این دیوان حاوی دوهزار و ۱۵۸ بیت، مشتمل بر قصاید، قصاید کوتاه و قطعه‌ها، و رباعیات ازرقی است. مصححان کوشیده‌اند تا با به دست دادن تمامی نسخه‌بدل‌ها، راه را برای ژرفکاوی پژوهشگران در صورت‌های مختلف ابیات و بررسی صحت و سقم تصحیح خود هموار سازند.
در تصحیح این اثر محققان هشت دستنویس، گزیده و جنگ را اساس کار قرار داده‌اند. اساس نسبی این تصحیح مجموعۀ بی‌تاریخ کتابخانۀ حکیم اوغلو علی پاشا، به شمارۀ 669 است. این دستنویس همان دستنویسی که اساس تصحیح محمد مهیار از دیوان مسعود سعد سلمان بود.
«مجموعۀ چهار دیوان، محفوظ در بریتیش میوزیم، مورَّخ 692ق، کتابتِ محمدشاه بن علی بن محمود اصفهانی»، «مجموعۀ ده دیوان، محفوظ در کتابخانۀ چستربیتی، کتابتِ محمدشاه بن علی بن محمود بن شادبخت اصفهانی»، «جنگ مونس‌الاحرار، تألیف محمد بن بدر جاجرمی، مورَّخ 741ق، کتابت احتمالاً به‌دست مؤلف»، «گزیدۀ اشعار هفده شاعر، محفوظ در کتابخانۀ مجلس، مورَّخ 695ق (؟)، کتابت منصور بن کمال‌الدین حسینی (؟)»، «مجموعۀ هشت دیوان، محفوظ در کتابخانۀ مجلس، مورَّخ 996ق، کتابت هدایةاللّٰه قمی»، «دستنویس 4829 کتابخانۀ ملی ملک، بدون تاریخ کتابت» و «دستنویس خلاصة‌الاشعار، محفوظ در کتابخانۀ مجلس، مورَّخ 1007ق، بدون نام کاتب، با نظارت تقی‌الدین کاشی» از دستنویسهایی هستند که مصححان به آنها مراجعه کرده‌اند.
مصححان در مقدمۀ خود پس از ذکر برخی نکات تازه در باب احوال و آثار ازرقی، به معرفی دستنویس‌ها، شرح روش تصحیح، توضیح دربارۀ تعلیقات و پس از آن به توضیح دربارۀ رسم‌الخط دیوان مصحَّح خود پرداخته‌اند. بنا بر نوشته محققان، در انتخاب رسم‌الخط تلاش شده تا شیوۀ میانه‌ای را برگزینند که هم از رسم‌الخط دستنویس‌ها زیاده به دور نیفتد و هم خواننده را دچار مشکل نکند.
از نکات قابل تأمل در این دیوان شیوۀ حروف‌چینی ابیات است که در آن از کشش حروف استفاده نشده‌است و از این روی کلمات قدری بیش از حد معمول از یکدیگر فاصله دارند. مصححان از این راه کوشیده‌اند تا ارتباطات دستوری میان کلمات را روشن سازند و شیوۀ خوانش خود را به خوانندگان منتقل کنند و برای این منظور از زیبایی ظاهری ابیات تا حدودی چشم پوشیده‌اند.
«دربارۀ ضبط برخی کلمات» دیگر بخش پیشگفتار است. مصححان در آن به توضیح دربارۀ ضبط کلمات «لولو»، «افکندن، آکندن، پراکندن»، «پدید/ پدیدار، پدرام، پدرود، پگاه، پنهان» پرداخته‌اند. در این بخش مصححان با بررسی تعدادی از دستنویس‌های دارای نقطه‌گذاری دقیق یا نسبتاً دقیق، همچنین با بهره‌گیری از برخی قراین زبانی و متنی، نشان داده‌اند که صورت قدیم کلمات گروه اخیر، در ادوار قدیم، در غالب مناطق قلمرو زبان فارسی، «بدید/ بدیدار، بدرام، بدرود، بگاه» بوده، اما در غالب مناطق «پنهان» به همین صورت امروزی رواج داشته‌است.
تعلیقات این دیوان شامل بحث در ضبط ابیات، توضیح دربارۀ واژگان و مسائل دستوری، بررسی برخی تحولات واژگانی و دستوری، توضیح دربارۀ تصویرسازی‌های ازرقی و مسائلی از این قبیل است. نمایه‌هایی که برای این دیوان تهیه شده از این قرار است: 1. کسان؛ 2. جای‌ها و جای‌نسبت‌ها؛ 3. کتاب‌ها؛ 4. گیاهان؛ 5. جانوران؛ 6. اقوام و فرق و ایام؛ 7. جواهر، کانی‌ها، فلزّات، سنگ‌ها و…؛ 8. اطعمه، اشربه و ادویه؛ 9. مدنیّات (ابزار، سلاح‌ها، پوشش‌ها، پارچه‌ها، عطرها و…)؛ 10. سیّارگان، ستارگان و اصطلاحات نجومی؛ 11. اصطلاحات موسیقایی؛ 12. راهنمای تعلیقات.
«دیوان ارزقی هروی» به تازگی از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در ۴۱۰ صفحه به قیمت ۶۰ هزار تومان راهی بازار کتاب شده است.
مریم مرادخانی