میراث مکتوب- به شهادت ابن‌بطوطه، در سفرنامه‌اش، «در خَنسا [هانگ‌جو] چین، با آنکه در آن هنگام پنجاه‌و‌پنج سال بیشتر از درگذشت سعدی نمی‌گذشت، ملاحان چینی اشعار سعدی را می‌خواندند.» و این یعنی فرهنگ ایرانی، خود را به اقصا نقاط جهان رسانده و در دورترین سرزمین‌ها فرش گسترده است.
از جمله نماد و نمود این فرهنگ متوسع، نسخه‌های خطی است که در سراسر گیتی گسترده شده و در کتابخانه‌هایی دولتی و دانشگاه و حتی مجموعه‌های خصوصی جای گرفته‌اند؛ مثلا علامه محمد قزوینی سال‌ها روی نسخ موجود در کتابخانه دانشگاه لیدن هلند کار کرد.
یکی از آن کتابخانه‌هایی که اهمیت بسیاری دارد و اصلا همین‌که آثار فارسی تا آن سوی آب‌ها رفته، اهمیت فراوان دارد، کتابخانه کنگره آمریکا (Library of Congress) است. نسخه‌های فارسی که در لا‌به‌لای نسخ آن یافت می‌شود، حالا به ١۶۵ مجلد می‌رسد؛ کهن‌ترین نسخه تاریخ‌دار آن دستنویسی از مثنوی معنوی به تاریخ ۸۴۵ قمری و جدیدترین نسخه‌ها مربوط به سده چهاردهم هجری یعنی همین روزگار معاصر است.
با وجود تعداد اندک نسخه‌های این مجموعه، اما آثار مهم، نسخه‌های کمیاب، منحصربه‌فرد و همچنین نسخه‌های نفیس و هنری آن، قابل توجه است. برخی نسخه‌ها به‌سبب قدمت حائز اهمیت هستند و البته وزانت و نفاست بعضی، شاخص‌شان کرده است؛ مانند «پاس انفاس» اثر نورالدین عبدالرحمن جامی و مثنوی «سحر حلال» سروده اهلی شیرازی که نسخه‌های محفوظ در این کتابخانه، کهن‌ترین دستنویس‌های آن هستند یا «ترجمة الصلوه» نوشته ملامحسن فیض کاشانی که روی پارچه تحریر شده و خوشنویسی اعلایی دارد.
البته اشاره به جزئیات بیشتر این 165 نسخه از حوصله این نوشتار خارج است وانگهی امروز عصر، «فهرست نسخه‌های خطّی فارسی کتابخانه کنگره (آمریکا)» به‌کوشش علی صفری آق‌قلعه از سوی مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب رونمایی می‌شود.
اما در اهمیت این اتفاق همین بس که این گردآوری، هم نشان از دیپلماسی فرهنگی در روزگار کنونی دارد و هم آنکه گستره گسترده ایران فرهنگی را طی سده‌های اخیر نشان می‌دهد و لازم است. ما هنوز، حتی شاید گروهی از پژوهشگران، خبر از آن ندارند که مکتوبات فارسی، حتی تا ایالات متحده آمریکا رفته است، همانطور که روزگاری زبان فارسی، از قلب اروپا تا شبه‌قاره هند و مصر تا دریای چین را دربرمی‌گرفت و این مطالعه تازه، می‌تواند درهایی را روی مطالعات ایران‌شناسی بگشاید.
روزنامۀ همشهری، چهارشنبه 12 خرداد 1400
حمیدرضا محمدی