میراث مکتوب- میرزاعلی اکبرخان نفیسی کرمانی ملقب به ناظم الاطباء از رجال فاضل و طبیبان بنام ایران در عصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار و در زمره طبیبان پرکار آن دوره بود که افزون بر حرفه اصلی یعنی طبابت به تالیف کتاب‌های مختلف در حیطه پزشکی و غیرپزشکی می پرداخت. در سرلوحه تألیفات پزشکی و غیرپزشکی او به ترتیب «پزشکی نامه» و «فرهنگ نفیسی» قابل بررسی است.
زندگینامه میرزاعلی اکبر خان نفیسی کرمانی
میرزا علی اکبر خان نفیسی در ۱۲۲۶ خورشیدی در کرمان چشم به جهان گشود. وی پزشک مشهور و دانشمند اواخر دوره قاجاریه، تحصیلات مقدماتی خود را در کرمان به پایان رسانید و تا ۱۹ سالگی در کرمان زندگی کرد و به ذوق طبیعی و تمایل فطری و ذاتی بیشتر مایل به فراگرفتن فلسفه و حکمت الهی بود و نزد مدرسان مطرح آن شهر خواندن متون حکمت آغاز کرد اما قضای روزگار، باز وی را به فن پدرشان که علمت بود، بازگرداند. از همین روی برای تحصیل در مدرسه دارالفنون روانه تهران شد و از همان تاریخ در این شهر اقامت گزید و به محض اینکه وارد تهران شد در آن مدرسه زیر نظر استادان پزشکی آن زمان به تحصیل پرداخت و از همان آغاز، استعداد خاص او آشکار شد زیرا این صنعت و حرفه سینه به سینه و نسل اندر نسل برای وی یادگار مانده بود. به این ترتیب او جزو معروف‌ترین شاگردان به حساب می‌آمد. پس از اندکی به معمول آن زمان به معاونت یا به اصطلاح آن روزگار به خلافت استادان خود برگزیده شد تا به دیگر شاگردان علم تشریح را بیاموزد.
خدمات علمی و فرهنگی ناظم الاطباء
در ۱۲۵۰ خورشیدی که قحطی و بیماری های گوناگون تهران را فرا گرفته بود، خدمات و مجاهدت های بسیاری کرد و مدت چهار ماه در مریض خانه مستمندان مشغول به خدمت بود و در خدمات پزشکی که به او رجوع شده بود، جانفشانی های بسیاری کرد و افرادی که آن وقایع را به یاد داشتند از آن سخن می راندند.
ناظم الاطباء سرانجام پس از ۶ سال که دوره تحصیل طب را مطابق برنامه آن زمان پیموده بود از دارالفنون فارغ التحصیل شد. اندکی پس از آن که ناصرالدین شاه از سفر اول فرنگستان بازگشته بود، تصمیم گرفت که مانند آنچه در اروپا دیده بود در تهران نیز به شیوه مریض خانه های اروپایی بیمارستان دایر کند، بدین منظور علی اکبر خان را به این کار گماشت و مسوولیت کار را به او محول کرد. بدین ترتیب وی نخستین بیمارستان جدید در ایران را تاسیس کرد و خود وی نیز به عنوان ریاست بیمارستان که همان مریض خانه دولتی بود، برگزیده شد. این بیمارستان، امروز به نام بیمارستان سینا نامیده می‌شود.
ناظم الاطباء ریاست خانه دولتی را نیز به عهده داشت و از طرف دولت با حکم دولتی به حکیم باشی بیمارستان معروف شد. در ۱۲۵۴ خورشیدی که برای نخستین‌بار مجلس «حفظ الصحره» در تهران تشکیل شد و همه پزشکان نامی شهر را برای پذیرفتن عضویت در این مجلس دعوت کردند، وی نیز در شمار آنها بود و به عضویت مجلس حفظ الصحه درآمد که حکایت از پیشرفت سریع او در فن تب داشت، زیرا ناظم الاطباء جوانی ۳۰ ساله بود که تنها مدت چهار سال از پایان دوره مدرسه او می گذشت و فرصت مناسبی برای وی بود تا به این طریق با نامداران مجرب همنشین شود.
در همین برهه از زمان میرزاعلی اکبرخان نفیسی به منصب سرهنگی و نشان حمایل آن با خطاب «خانی» مفتخر شد و به تاسیس و مرمت داروشفای آستان مقدس که جز اسم چیزی باقی نمانده و رو به ویرانی نهاده بود، پرداخت. او کار بازسازی و مرمت را با توجه به اصول و اعصاب بیمارستان های جدید اروپایی و متمدن سر و سامان داد و بدین ترتیب دومین بیمارستان به شیوه اروپاییان زیر نظر ناظم الاطباء تاسیس شد. میرزاعلی اکبرخان نفیسی به خاطر خدماتی که در این سفر به عهده داشت از طرف دولت به منصب و نشان و حمایل سرتیپی نایل آمد.
در بازگشت میرزاعلی اکبرخان نفیسی از سفر خراسان به تهران، چند سالی مشغول خدمت عامه و اشاعه معارف بود. او چندی پس از آن به اصفهان سفر کرد و سپس به تهران بازگشت و ضمن طبابت اوقات خود را به تدریس و تالیف کتاب و ترجمه از زبان فرانسه گذرانید. در آن برهه بیماری دیفتری که نوعی درد گلوی بی معالجه در آن روزگار بود در برخی از شهرها شایع شده بود که ناظم الاطباء داروی آن را از پاریس به تهران آورد و در معالجه دیفتری به کار برد.
همچنین ناظم الاطباء به همراه دیگران انجمنی به نام انجمن تاسیس مکاتب ملی ایران تشکیل دادند که بعدها با نام انجمن معارف مشهور شد. ناظم الاطباء در مدتی که عضو انجمن معارف بود، کتابخانه عمومی به نام کتابخانه ملی مرکزی ایران در تهران را تاسیس کرد و هر یک از اعضاء و به خصوص خودش تعدادی کتاب به آن کتابخانه اهدا کردند. در ۱۲۸۵ خورشیدی ناظم الاطبا یکی از افراد بسیار موثری بود که مظفرالدین شاه را برای صادر کردن فرمان مشروطیت تشویق کرد.
میرزاعلی اکبرخان نفیسی گذشته از آنکه مدت ۵۷ سال از عمر خود را به طور شبانه روزی به فن خویش و مداوای بیماران اختصاص داده بود در پایان عمر که بیمار و ناتوان شده بود از وظیفه خود غفلت نمی کرد و هرگاه فراغتی و مجالی برایش دست می داد به تالیف کتاب هایی در فن و حرفه خویش یا دیگر فنون می پرداخت. ناظم الاطبا در اشاعه فرهنگ آنچه را که در توان داشت به فعل آورد و کوتاهی نکرد و علوم چندی از زبان فرانسه به فارسی ترجمه کرد و منتشر ساخت.
آثار برجای مانده از علی اکبر خان نفیسی
کتابی در علم تشریح، کتابی در پاتولوژی و کلینیک جراحی، رساله‌ای در فیزیک، رساله‌ای در جراحی، رساله‌ای در تراپوتیک، رساله‌ای دیگر در تشریح، ۲ رساله در سوء هضم، مذاکرات (کتابی بنابر روش کتاب aide-memoire، اثر: «دکتر کورلیو» طبیب فرانسوی که ناظم الاطبا این کتاب را به پایان رسانید) و پزشکی نامه از جمله آثار برجای مانده از علی اکبر خان نفیسی به شمار می رود. اما شاخص ترین اثر وی در زمینه علوم غیرپزشکی، کتاب بزرگ فرهنگ نفیسی معروف به فرهنگ ناظم الاطبا است که شامل چهار جلد بزرگ و مشتمل بر حدود ۲۶ هزار لغت فارسی و تازی است. فرهنگ نفیسی مهمترین و مشهورترین اثر ناظم الاطبا محسوب می شود و مولف برای تالیف آن سعی و تلاش بی نهایت کرده است.
سرانجام ناظم الاطباء
ناظم الاطباء کرمانی سرانجام در ۱۳۰۳ خورشیدی در تهران و در ٧٧ سالگی درگذشت.
منبع: ایرنا