میراث مکتوب- چهارمین نشست از سلسله نشست‌های از هفت شهر عشق تا هزار وادی اندیشه به میزبانی احسان حضرتی برگزار شد. در این جلسه همانند نشست قبلی به خیام نیشابوری و هنر او در شعر پرداخته شد. مهمانان این نشست دکتر علی صادقیمنش، مدرس دانشگاه حکیم سبزواری و پژوهشگر پسادکتری اسطوره‌شناسی و دکتر سینا جهاندیده، مدرس دانشگاه فرهنگیان رشت و پژوهشگر حوزه نقد ادبی بودند و به ارائه مطالب خود پرداختند.
دکتر صادقیمنش که در اولین نشست از این سلسله نشست‌ها به عنوان دبیر جلسه حضور داشت، این بار در مقام ارائه‌دهنده و کارشناس ادبی در جلسه حضور پیدا کردند. موضوع بحث او پیرامون گریز از خودکامگی در رباعیات خیام بود و در ابتدا به این نکته‌ی مهم اشاره کرد که در روزگار خیام پیوند جدانشدنی میان اعتقاد مردم و شیوه حکمرانی وجود داشت و حکمرانان سعی می‌کردند که مشروعیت خود را از این اعتقادات به دست بیاوردند.
به گفته صادقیمنش در آن دوران ترور دگراندیشان امری عادی به شمار می‌آمد. همچنین خیام شاهد تعطیل شدن رصدخانه اصفهان بود که با هزینه هنگفت و به کوشش او ساخته شده بود. در این دوران خیام محبوبیت خود را در دربار از دست داده بود و خانه‌نشین شده بود. یکی از دلایل متزلزل شدن جایگاه خیام در دربار تمایل او به فلسفه سیاسی ایران بود. اساس فلسفه سیاسی ایران بر دموکراسی بود اما، حکومت سلجوقی حکومت استبدادی بود و همان اندک محبوبیت خیام هم در دربار به این علت از بین رفت.
خیام نسبت به اوضاع اجتماعی و سیاسی زمان خودش امکان اظهارنظر آشکار نداشت و به همین جهت با بهره‌گیری از شعر کوشید تا مردم را با تلنگرهایی شاعرانه به سوی افکار خود سوق دهد. چه قالبی بهتر از رباعی برای این منظور می‌توان استفاده کرد؟ رباعی ذهن را برای یک اندیشه ژرف فلسفی آماده می‌کند و مصرع به مصرع آن تلنگر است.
«در فلسفه فکری خیام گریز از خودکامگی چه به‌صورت فردی و چه صورت اجتماعی آن مطرح می‌شود». صادقیمنش با بیان این نکته ادامه داد: حتی حکومت‌های دموکراتیک هم دارای نوعی خودکامگی می‌توانند باشند. در یکی از همین حکومت‌های دموکراتیک که ملاک، رأی اکثریت بود، سقراط به اعدام محکوم شد پس همیشه رأی اکثریت نمی‌تواند ملاک حق بودن باشد و جواز تحتفشار قرار دادن اقلیت را صادر نمی‌کند.
خیام در رباعیات خود مفاهیمی را بیان می‌کند که نشان تمایل او به گرایش‌های فایده‌گرایانه از مفاهیم اخلاقی است و کوشش عمده او آن است که بتواند ذهنیت استبدادزده‌ی مردم آن دوران را تغییر دهد و به سوی تساهل، تسامح و حتی پذیرش فرد و آزادی‌های فردی فراخواند.
از مهم‌ترین مفاهیم پربسامد در شعر خیام می‌توان به مطرح ساختن خوشی، بسان معیاری اخلاقی، سنجش نیک و بد در گرو پیامدهای آن، عدم رنجش دیگران به مثابه حدود خوشی و اهمیت فرد و آزادی‌های فردی اشاره کرد. در نهایت باید گفت میراث ادبی خیام حاوی گونه‌ای نگرش اخلاقی ویژه است، نگرشی که می‌توان آن را مکتب اخلاقی خیام نامید.
مکتب اخلاقی خیام با داشتن اصولی هم‌راستا با مکتب اصالت فایده، نشان از انسانی دارد که به سبب پیوند تنگاتنگی که با دربار و اداره کشور داشت، آگاه بود که جامعه برای رسیدن به سعادت نیازمند فضایی است که در آن آداب و عقاید اجتماعی در خدمت سوگ و خوشی همگان باشد و چنین حالتی امکانپذیر نیست، مگر اینکه متعصبان، خوشی مبتنی بر خردمندی را به سان فضیلتی بپذیرند و به ارزش‌های انسانی احترام بگذارند.
پس از پایان ارائه دکتر علی صادقیمنش، دکتر سینا جهاندیده از دانشگاه فرهنگیان رشت به بیان نظرات خود پرداختند. موضوع این قسمت از برنامه نسبت عمر خیام و گفتمان خیامیت بود.
در ادامه بحثی که در جلسه قبل در مورد ابهام در شناخت خیام بود، به بیان دلایلی پرداخته شد که خیام مورد نظر ما و شاعری که رباعی می‌سراید همان خیام دانشمند متفکر است.
دکتر جهاندیده با بیان دلایل و قرائت ابیاتی از خیام و قرابت آن با اندیشه‌ی خیامیت به اثبات واحد بودن شخصیت خیام شاعر و دانشمند پرداختند.
اصولا صدای خیام، چندصدایی است و مفاهیم متناقض را با هنرمندی بیان می‌کند و این نشان از متفاوت بودن شاعر این شعرها باهم نیست یعنی نمی‌توان این نتیجه را گرفت که حتی چندین نفر با اسم خیام این رباعیات با موضوع متفاوت را سروده‌اند بلکه تفاوت معنا و مفهوم در رباعیات خیام نشان از اوج هنرمندی اوست.
در اندیشه‌های افراد علاقه‌مند به خیام در طول تاریخ، نظرات متفاوتی وجود دارد. یعنی نوع برداشت از رباعی‌ها و یا تطابق خصوصیات فردی با خیام می‌تواند باعث ایجاد نگرش‌های متفاوت باشد.
در نهایت باید گفت که رابطه بین خیام و گفتمان خیامیت رابطه‌ای جدانشدنی است یعنی بدون حکیم عمرخیام و زندگی او نمی‌توان رباعیات او را شناخت.
پس از پایان ارائه دکتر جهاندیده و پاسخ به سوالات افراد حاضر در نشست، وعده دیدار بعدی به سهشنبه 28 اردیبهشت موکول شد. جلسه آینده را که آخرین نشست این سلسله نشستهاست در حقیقت می‌توان جمعبندی مباحث بیان شده در کل جلسات دانست.
منبع: ایبنا