میراث مکتوب- درباره خلیج فارس و دریای عمان که مرزهای جنوب ایران را در برگرفته و در دنیای امروز جزو مناطق مهم استراتژیک جهان به شمار می‌رود از سوی محققان و پژوهشگران ایران متاسفانه پژوهش قابل توجهی در چند دهه اخیر ارائه نشده است. باید گفت تاریخ این منطقه و اتفاقاتی که در آنجا رخ داده همواره یکی از مهمترین حوادث و اتفاقاتی است که در کشور ایران روی داده و توجه به آن بسیار ضروری بوده است. به ویژه از روزگار صفویان که خلیج فارس برای غربی ها و اروپایی‌ها اهمیت خاصی پیدا کرد و نخست پرتغالی‌ها و سپس انگلیسی‌ها به مناطقی از آنجا دست یافتند اطلاع از حوادث آن منطقه برای ایرانیان اهمیت بیشتری یافته است.
پیش از انقلاب مهمترین پژوهش در باب خلیج فارس مجموعه سخنرانی‌های پُر مطلبی بود که در سمینار خلیج فارس در سال ۱۳۴۱ ارائه شد و دانشمندان بزرگی چون استاد سعید نفیسی و استاد محیط طباطبایی و چند تن از نظامیان فاضل در آن محفل سخنانی پر اهمیت ایراد کردند که بعدا به صورت کتاب منتشر شد.
سال‌ها بعد استاد شادروان احمد اقتداری از سوی انجمن آثار ملی وقت مأموریت یافت که کتابی تحقیقی پیرامون ابنیه و آثار باستانی شهرها و روستاهای کناره خلیج فارس و دریای عمان فراهم آورد و او پس از چند سال پژوهش کتاب مفصل دو جلدی قطوری در این باب به رشته نگارش درآورد که هنوز هم با گذشت حدود ۵۰ سال از تالیف آن مهمترین اثر در این مقوله شمرده می‌شود.
اقتداری پیش از آن کتاب مختصر پژوهشی در حدود ۲۵۰ صفحه با عنوان خلیج فارس برای انتشارات فرانکلین تهیه کرده بود که کتابی مستند و تحقیقی و هنوز هم قابل استفاده است اما اثر مهم در این زمینه کتاب «جدایی بحرین از ایران، گناه نابخشودنی» است که اخیراً دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در دست چاپ دارد و به زودی انتشار خواهد یافت.
اقتداری محققی ایران‌دوست، وطن پرست و بسیار فاضل بود و پژوهش‌های کم‌نظیر او در باب خلیج فارس و مناطق ساحلی آن سال‌ها برای پژوهشگران و جویندگان قابل استفاده خواهد بود اما محققی که تاکنون ناشناخته مانده روانشاد سلطان علی شیخ‌الاسلامی بهبهانی است. بهبهانی در دهه چهل چند دوره نماینده بهبهان در مجلس شورای ملی بود اما علاقه اصلی او تحقیق در باب خوزستان به ویژه خوزستان جنوبی و سواحل خلیج فارس و به ویژه پژوهش در باب شیخ نشین‌های جنوب خلیج فارس بود.
نوشته‌ها و مقالاتی که از او در این زمینه بر جای مانده نهایت دقت توجه او در این زمینه را نشان می‌دهد به خصوص اطلاعاتی که در باب مناطق جنوبی خلیج فارس ارائه داده در زمره پژوهش دسته اول است. کتابخانه و یادداشت‌های او توسط فرزندانش به کتابخانه دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا شده و نگارنده این سطور چند سال پیش برخی از مقالات پژوهشی آن مرحوم را گردآوری کرده و تحت عنوان خلیج فارس و خوزستان به چاپ رسانده است.
در بایگانی‌ها و مراکز اسنادی ایران خوشبختانه اسناد و مدارک و نقشه‌های مهم در باب خلیج فارس و مناطق شمالی و جنوبی آن موجود است به ویژه آنچه در مرکز اسناد وزارت امور خارجه نگهداری می‌شود از اهمیت خاصی برخوردار است. نامه‌ها و اسناد و مدارک زیادی در آنجاست که روسا و شیخ نشین‌ها و سرپرستان ایلات مناطق جنوبی خلیج فارس به پادشاهان و حاکمان جنوب ایران نوشته و در آنجا مراتب اطاعت و سرسپردگی خود را به پادشاهی ایران اعلام داشته‌اند.
متاسفانه این اسناد که حتی برای برخی ادعا و دعاوی غیر مستند شیخ نشین‌ها از اهمیتی بیش برخوردارند تا کنون مرتب دسته‌بندی و انتشار نیافته‌اند. بایسته است مرکز اسناد وزارت امور خارجه از محققان آشنا به مباحث تاریخی و جغرافیایی جنوب ایران دعوت کرده و مجموعه این اسناد را در چند مجلد بازنویسی، تفسیر و منتشر کند. بدیهی است با توجه به گذشت سال‌ها این اسناد جنبه محرمانه نداشته و بلکه کمک خوبی برای سیاستمداران در پاسخگویی به دعاوی نامربوط خواهد بود.
اثر مهم و دیگری که به عقیده نگارنده ترجمه کامل آن ضروری است کتاب مهم لاریمر کنسول انگلیس در جنوب ایران است. لاریمر طی سال‌ها سکونت در آن مناطق توانست کتاب مهمی در چندین مجلد در شناسایی خلیج فارس و نواحی جنوبی ایران بنگارد متاسفانه فقط قسمت کوتاهی از آن و آن هم از زبان عربی به فارسی برگردانده شده که بایسته است سراسر این اثر از زبان اصلی به فارسی ترجمه شود. به هر روی باید اذعان کرد که به رغم اهمیت زیاد خلیج فارس و مناطق شمالی و جنوبی آن متاسفانه تحقیقات اصیل ایرانی‌ها در این زمینه ناچیز است.
سیدعلی آل داود
منبع: ایبنا