مطالعۀ آثار و دست نوشته های بر جای مانده (میراث مکتوب)از اندیشمندان، نوابغ و مشاهیر مسلمان برای عموم مردم خصوصاً نسل آینده ساز، جوانان فرهیخته و فرهنگ دوست امروز ایران ضروری است. زیرا بررسی آثار علمی، ادبی، فکری و تاریخی اندیشمندان میهن اسلامی موجب می شود تا آنان بدانند نیاکانشان از چه پیشینۀ تاریخی اندیشمندان میهن اسلامی موجب می شود، تا آنان بدانند نیاکانشان از چه پیشینۀ تمدنی درخشانی برخوردار بوده، چگونه می اندیشمند، چگونه می زیستند و چگونه توانستند تمام فرهنگها به ویژه تمدن دنیای غرب را – چنانکه بزرگان آنها بارها اعتراف کرده اند – طی قرون پنجم تا نهم مدیون خود سازند و در علوم و فنون مختلف اعم از طب، ریاضی، فیزیک، شیمی، معماری و ادبیات پیشتاز همگان باشند.
کتاب شیرین تر از قند و گلستان تلخیص و بازنویسی از دو اثر بزرگ سعدی یعنی بوستان و گلستان است که به کوشش دکتر کاووس حسن لی و از مجموعۀ کارنامۀ دانشوران ایران و اسلام به چاپ رسیده است. آنچه در ادامه می آید منتخب بخش هایی از این دو کتاب است.رستاخیز سعدی در بوستان
سعدی شناسان و دوستداران او، همواره بوستان را در جایگاه یک کتاب اخلاقی و آموزشی نگریسته و آن را «جهان مطلوب سعدی» دانسته اند و براستی هم «سعدی مدینۀ فاضله را می جسته در بوستان تصویر کرده است … و تصویر این مدینۀ فاضله دائم از تجربه ها، سرگذشت و روایات گذشتگان یاد می کند …» و تصویر آن جهان نورانی در قالب حکایت هایی شیرین چنان نغز و دلفریب جلوه کرده است که بر بیشتر زیبایی های هنری و شگردهای شاعرانۀ این اثر سایه افکنده است. به همین رو هنرنمایی های سعدی در رستاخیز سخن کمتر به چشم و زبان نویسندگان آمده است. به بیانی دیگر چیرگی معنی در بوستان سعدی، توجه بسیاری از خوانندگان آثار سعدی را از دقت در زیبایی های هنری این اثر بازداشته است. این نگاه فراگیر آن گونه است که در روند سعدی پژوهی و در بررسی موضوعی نوشته ها، کمترین مقاله در پیوند با موضوع «زیبایی شناسی آثار سعدی» به نگارش آمده است.
اما هنر سعدی این است که از سنگلاخ تکلف و تصنع زمان خود بیرون آمد، بدون آنکه سخنش از آرایه مناسب و درخور خالی بماند.
سعدی در بهره گیری از آرایه های ادبی برخلاف بسیاری دیگر از سخن سرایان، اندازه نگه داشت و همین ویژگی باعث شده است که سخن او در اروپا بسیار مورد توجه قرار گیرد. زبان های اروپایی به اندازه زبان فارسی به صنعت پردازی آمیخته نشده و ذوق آنان شعرهای پیچیده را نمی پسندد، از سوی دیگر بسیاری از صنایع ادبی – به ویژه آرایه های لفظی – در گذر از ترجمه رنگ می بازند و خاصیت خود را از دست می دهند. اما عروس سخن سعدی که بدون این پیرایه ها و آرایه ها، زیباست با عبور از کوچه های ترجمه، و با ورود به زبان های دیگر همچنان زیبا و دلنشین جلوه می کند. بی گمان کسی که بتواند بدون استعانت از آرایه ها و بدون کمک گرفتن از تشبیهات و استعارات و … شعر ناب بیافریند از تواناترین خداوندان سخن است.
سعدی با آگاهی از تمام امکانات ظرفیت های زبانی و با شناخت راست و درست از ویژگی های روانشناسی واژه ها و ترکیب ها، دست به آفرینش شگفتی می زند و تقلید ناپذیرترین شعرها را می سراید که به درستی به «سهل ممتنع» نام برآورده است.
گلستان، زبانزد اهل سخن
عشق پاک سعدی – به ویژه در غزلیات، بی باکی و صراحت او در اندرز به حاکمان و فرمانروایان – به ویژه در قصاید، و شیرینی بیان در دلکش ترین واژه ها و شیواترین جمله ها – بویژه در گلستان همیشه زبانزد همۀ اهل سخن بوده است. سعدی گلستان خود را در بهار سال ۶۵۶ هجری نگاشته است و این کتاب از همان آغاز نگارش تا به امروز همواره در فرهنگ مردم ایران، از کتاب های شیرین و خواستنی بوده، بلکه این مقبولیت همیشه رو به گسترش و افزایش داشته است.
این پذیرش عمومی را باید در دو عامل جست و جو کرد: یکی هوشیاری در گزینش موضوع و دیگری چیره دستی در آرایش سخن.
حضور همیشگی سعدی در میان مردم و آمیزش او با گروه های مختلف اجتماع، تأثیر بسیاری در عمومی تر شدن سخن او گذاشته است. از همین روست که احساس کنیم سعدی سخن گوی صادق مردم است. سخن گویی که در کلام او هرگز بویی از نومیدی، ناتوانی و شکست احساس نمی شود، بلکه همواره پویا، کوشا و تلاش گر جلوه می کند.
گلستان سعدی آیینۀ تمام نمای اوضاع اجتماعی و فرهنگی زمان اوست که عادت ها و خلق و خوهای مردم زمانه را به شایستگی بازتابیده است.
جهانی که در گلستان بازنموده می شود، جهانی واقعی و در دسترس است، نه دنیایی خیالی و آرمانی و همین ویژگی، این کتاب را باز هم خواندنی تر کرده است. در این جهان واقعی هرکس درخور پندار و اندیشه اش به گونه ای حضور ظهور می یابد: گدا، پادشاه، وزیر، درویش، قاضی، آموزگار، مشت زن، موذن و …
در گلستان زشتی و زیبایی و شایست ها و نشایست ها در کنار هم بازنموده شده اند. درست است که سعدی را جهانگردی آزموده، پرورده و سرد و گرم چشیده دانسته اند، اما آن چه مهم تر از این هاست آن است که سعدی پیرامون خود را همواره با چشمانی کاملاً باز و بادرنگ اندیشمندانه نگریسته است. گزارش های او از جامعۀ دوران خود، تنها گزارشی از سطح وقایع نیست. او در بسیاری از اوقات سرشت آدمیان را به خوبی شناخته و به شایستگی شناسانده است. شاید به همین دلیل است که سخن او به سادگی از مرزهای زبان فارسی درگذشته و بسیاری از جهانیان را زیر تأثیر خود درآورده است.
یادآور می‌شود کتاب‌های شیرین تر از قند و گلستان با مشارکت مؤسسه فرهنگی اهل قلم که زیر نظر مرکز پژوهشی میراث مکتوب فعالیت می کند و سازمان ملی جوانان در سال ۱۳۸۲ به چاپ رسیده است.
گزارش از سیده معصومه کلانکی