میراث مکتوب- ۱۹ اردیبهشت، روز بزرگداشت محمدبن یعقوب کُلینی معروف به ثقهالاسلام کلینی در سال ۱۳۸۹ از سوی شورای فرهنگ عمومی، به عنوان روز اسناد ملی و میراث مکتوب نامگذاری شده است.
میراث مکتوب و اسناد ملی هر کشور، تاریخچه ای طولانی و گاه چند هزار ساله است که سیر تمدنی، حکومت ها، فرازها و نشیب های آن کشور را در خود دارد و رویدادهای تاریخی آن جامعه در اسناد بر جای مانده از گذشتگان قابل بررسی و شناسایی است.
اسناد ملی در واقع دارایی منحصر به فرد یک ملت است که همه نسل ها موظف به نگهداری از آن هستند و اگر این اسناد نباشد، شناخت آداب و رسوم و همچنین دغدغه ها، چالش ها، فرهنگ و تاریخ آنان تقریبا غیرممکن است یا دست کم دقیق نیست.
اهمیت میراث مکتوب
رییس اداره اسناد تاریخی کتابخانه آستان قدس رضوی با بیان اینکه در حوزه معنایی به مکتوباتی که از گذشته به دست ما رسیده میراث مکتوب گفته می‌شود، گفت: این میراث شامل نسخ خطی، اسناد، سنگ نوشته‌ها، کتیبه‌ها و دیگر موارد است.
الهه محبوب افزود: در حوزه میراث مکتوب، اسناد شاید اهمیت بیشتری داشته باشد، چون می توان از تمامی زوایای زندگی اجتماعی از ازدواج، طلاق، تولد، مرگ، خرید و فروش، اسنادی را پیدا کرد که بررسی هر کدام از آنها می‌تواند نه تنها زوایای تاریک گذشته را روشن سازد بلکه در تصمیم گیری های امروزی و حتی آینده موثر باشد.
وی ادامه داد: اگر اسناد تاریخی موجود نباشند، گویی در مسیری سیاه و تاریک قدم برمی‌داریم و مدام چرخ را از ابتدا اختراع می‌کنیم. اگر بدانیم در گذشته چه اتفاقی برای آنچه ما امروز می‌خواهیم به آن بپردازیم، رخ داده است، به طور حتم اشتباهات گذشته را تکرار نمی‌کنیم یا حتی ممکن است برنامه‌هایی را که از قبل بوده و نتیجه مثبت داده، ادامه دهیم و برای آینده برنامه ریزی کنیم.
رییس اداره اسناد تاریخی کتابخانه آستان قدس رضوی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به موانع و راهکارهای دسترسی پژوهشگران به میراث مکتوب، گفت: مهم ترین مساله بحث دیجیتالی کردن این منابع است. چرا که به دلیل اهمیت این منابع، نمی‌توان اصل آن را در اختیار مراجعان قرار داد، بنابراین باید فرایند دیجیتالی سازی انجام شود اما به دلیل حجم انبوه اسناد، این امر بسیار زمان‌بر است.
حفظ میراث مکتوب، نگهبانی از تاریخ و هویت جامعه
وی ادامه داد: نکته دیگر پراکندگی و عدم تمرکز مراکز اسنادی است. در مورد یک موضوع به ویژه در دوران معاصر، چندین آرشیو در ایران ارائه خدمات انجام می‌دهند که یک پژوهشگر باید به صورت حضوری به همه آنها مراجعه کند. اما اگر سامانه یکپارچه ای برای ارائه خدمات وجود داشته باشد یا حداقل امکان دسترسی برخط به این اسناد میسر شود، این سختی‌ها کمتر می‌شود.
محبوب اظهار داشت: محدودیت دسترسی به اسناد از جمله مشکلات دیگر است. بنابه اقتضائات سیاسی و اجتماعی، آرشیوها در برخی مواقع نمی‌توانند تمامی اسناد خود را در اختیار متقاضیان قرار دهند و همین مساله ممکن است انجام یک پژوهش خاص را با مشکل مواجه کند.
وی گفت: حجم انبوه اسناد، کمبود متخصصان فهرست نویسی اسناد و بی توجهی سازمان ها به این مساله باعث شده که خیلی از اسناد، با وجود اهمیت بسیار، هنوز ناشناخته باشند.
رییس اداره اسناد تاریخی کتابخانه آستان قدس رضوی همچنین در خصوص اقدامات این مرکز برای نگهداری اسناد مکتوب، گفت: سابقه نگهداری اسناد در حرم مطهر رضوی به دوره صفویه برمی‌گردد و از دوره قاجار این مساله اهمیت بیشتری یافت و تمامی اسناد مرتبط با موقوفات در کتابخانه آستان قدس نگهداری می شد و حتی شغلی به نام “ضابط اسناد” نیز به وجود آمد.
محبوب ادامه داد: مرکز اسناد آستان قدس اساسا برای نگهداری اسناد تولید شده در خود آستان قدس ایجاد شده است و در همین راستا تلاش کرده تا تمامی اسناد راکد مرتبط با بایگانی های آستان قدس را جمع آوری، فهرست نویسی و ثبت کرده و از آن نسخه پشتیبان تهیه کند و این اسناد را در مخازن استاندارد نگهداری کند.
وی افزود: مسوولان آستان قدس رضوی همیشه به حفظ میراث اسلامی و ایرانی توجه داشته اند که نمونه آن وجود موزه بزرگ آستان قدس رضوی و نگهداری از صدها هزار نسخه خطی در آن است.
رییس اداره اسناد تاریخی کتابخانه آستان قدس رضوی، گفت: در کنار نگهداری از اسناد آستان قدس، اسناد اهدایی نیز در این مرکز نگهداری می‌شود. تعلق به آستان مبارک امام رضا(ع)باعث شده تا هر سال اهداگران میراث مکتوب اسناد خود را به این مرکز اهدا کنند که تاکنون ۴۰۰ هزار برگ سند به این مرکز اهدا شده و این اسناد به نام خود اهداگران ثبت و ضبط شده است.
محبوب اضافه کرد: به منظور باقی ماندن این میراث کهن در داخل این مرز و بوم و برای جلوگیری از نابودی این اسناد، امر خرید اسناد قدیمی نیز در دستور کار آستان قدس رضوی است که تاکنون ۱۸۰ هزار برگ سند و عکس نیز از افراد خریداری شده است.
سابقه ۴۰۰ ساله اسناد مدون در آستان قدس رضوی
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی گفت: میراث مکتوب یک مفهوم عام با زیرمجموعه های مختلف از نسخ خطی تا اسناد مکتوب و غیرمکتوب را شامل می‌شود و آستان قدس به عنوان یکی از مراکز اصلی و مهم نگهداری اسناد مکتوب در ایران شناخته می شود.
ابوالفضل حسن آبادی افزود: در مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس، بیش از ۹۰ هزار عنوان نسخه خطی داریم. همچنین ۱۴ میلیون برگ سند وجود دارد که دومین مرکز نگهداری سند از قرن ۶ هجری قمری تا دوره معاصر است.
وی با بیان اینکه آستان قدس بزرگترین مرکز مطبوعات کشور را در خود دارد، گفت: وجود ۱۰۰ هزار قطعه عکس و ۲۲ هزار ساعت تاریخ شفاهی از دیگر اسناد موجود در گنجینه این مرکز است.
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس اظهار داشت: کلیه فرایندهای آرشیوی در همه موضوعات برای سازماندهی، حفاظت و دسترس پذیری اسناد است که به صورت دسترس پذیری مستقیم با مراجعه مستقیم و غیر مستقیم از طریق ارائه خدمات از راه دور در حال انجام است.
وی افزود: در این مرکز ارائه خدمات از راه دور رو به گسترش است. همچنین به منظور دسترس پذیری مستقیم، کتابخانه نسخ خطی، پایگاه قرآن کریم، ایستگاه خدمات برخط نسخ خطی در مراکز مرتبط پژوهشی و دانشگاهی و مرتبط در حال توسعه و تکمیل است.
حسن آبادی گفت: آستان قدس دارای یک سابقه طولانی حداقل ۴۰۰ ساله مدون در خصوص اسناد است. وجود ۷۰ هزار برگ از دوره صفوی، ۳۳ هزار برگ مربوط به دوره افشاریه و دیگر دوره های تاریخی، نشانگر ساختار و نظمی است که در نگهداری و ضبط و ثبت اسناد وجود داشته است.
حفظ میراث مکتوب، نگهبانی از تاریخ و هویت جامعه
وی اظهار داشت: اردیبهشت پارسال گنجینه بزرگ آثار مکتوب کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به مساحت ۹ هزار مترمربع به بهره‌برداری رسید که بیشتر آن به میراث مکتوب اختصاص دارد.
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس گفت: آمادگی داریم برای حفاظت از میراث مکتوب، به افرادی که نیاز داشته باشند در حوزه نگهداری اسناد خاندانی و دیگر اسناد، خدمات تخصصی ارائه کنیم.
منبع: ایرنا