میراث مکتوب- کتاب «جهان اندیشۀ ناصر خسرو» نوشتۀ شادروان ناظر عرب‌زاده (۲۰ دسامبر ۱۹۴۰ ـ روستای اَشت، استان سُغد ـ ۵ مارس ۲۰۰۴، دوشنبه)، پژوهشگر شهیر تاجیک است.
وی در کارنامۀ علمی و پژوهشی خود آثار متعددی در حوزۀ مهم‌ترین مسائل تاریخ فلسفه دارد که از جملۀ آن‌هاست: پژوهش‌های بنیادی در موضوع تعلیمات فلسفیِ ناصر خسرو، فخرالدین رازی، سعدی شیرازی، حافظ شیرازی، ابن‌سینا، ابن‌یمین، ابوبکر رازی، نصیرالدین طوسی، محمد غزالی و دیگران.
همچنین از این استاد فقید بیش از ۳۰ مقالۀ علمی در دانشنامۀ سافیتی (شوروی) تاجیک به یادگار مانده است که بیشتر به حوزۀ مفاهیم و مسائل گوناگون فلسفی اختصاص دارند.
کتاب حاضر، همان گونه که از نام آن برمی‌آید، به جهان اندیشه و فلسفۀ ناصر خسرو اختصاص دارد. شیوۀ کار مؤلف در این مجموعه توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است و مسائل مهم حوزۀ اندیشه را در بر می‌گیرد. فهرست مطالب این کتاب، به‌جز یادداشت ویراستار و سرسخن، شامل این موضوعات است:
فصل اول: جویندۀ حقیقت و عدالت (زمان ناصر خسرو؛ نهضت اسماعیلیه؛ شرح احوال و آثار؛ اندیشه‌های علمی ناصر خسرو)
فصل دوم: الهیات (توحید؛ آفرینش عالم؛ شکاکی؛ ظاهر و باطن، تأویل قرآن؛ نبویت و امامت)
فصل سوم: معمای هستی (جوهریّت جسم و ماده و صورت؛ اعراض هستی: حرکت، زمان، مکان؛ مقام انسان در سلسله‌مراتب هستی؛ ماهیت نفس: سرح مسئلۀ روان فیزیکی)
فصل چهارم: معرفت هستی (ضرورت معرفت عالم؛ جریان معرفت: واسطه‌های معرفت؛ بازتاب خردگرایی فلسفی در شعر)
فصل پنجم: اخلاق (فضیلت نیکی و نکوکاری؛ نکوهش ظلم، طمع، رشوت و رباخواری؛ جایگاه اخلاقی سخن؛ معنی لذت: مناظره با ابوبکر رازی)
«آخر سخن» و «کتابیات» بخش‌های پایانی این مجموعه هستند.
یکی از وجوه اهمیت این کتاب مربوط به دورۀ تألیف آن است. به گفتۀ ویراستار در یادداشتی که بر این مجموعه نگاشته است متن اولیۀ جهان اندیشۀ ناصر خسرو در اواخر دورۀ حکومت پیشین شوروی و هم‌زمان با فروپاشی آن منتشر شد.
این کتاب نخستین بار با عنوان «ناصر خسرو» در سال ۱۹۹۴ و به مناسبت نهصد و نودمین زادروز این شاعر متفکر، در شهر دوشنبۀ تاجیکستان (انتشارات معارف) به چاپ رسید و پس از آن یک بار در سال ۲۰۰۳، و سپس با اصلاحات و افزوده‌ها و با عنوان کنونی، یعنی جهان اندیشۀ ناصر خسرو (انتشارات نادر)، منتشر شد.
دکتر اکبر تورسان، پژوهشگر و رئیس سابق پژوهشگاه زبان و ادبیات، شرق‌شناسی و میراث خطّی تاجیکستان، در مقدمه‌ای که بر این کتاب افزوده است شرح مفیدی را در باب شرایط پژوهشگران و برخورد حکومت شوروی با پژوهش‌هایی ازاین‌دست و در کل روش تحقیق محققان حوزه‌های علوم انسانی در آن دوران به دست می‌دهد.
کتاب جهان اندیشۀ ناصر خسرو، تألیف شادروان پروفسور ناظر عرب‌زاده و همراه با نویسه‌گردانی خسرو ناظری و توضیحات و ویراستاری حسن قریبی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ فارسی ـ تاجیکی است که انتشارات آروَن آن را در ۲۹۲ صفحه و با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه، به بهای ۵۹ هزار تومان منتشر کرده است.
معرفی: مرتضی قاسمی
منبع: پایگاه فرهنگستان زبان و ادب فارسی