میراث مکتوب- نخستین جلسه هم اندیشی و بررسی اولین شماره میراث علمی ساعت ۱۶ روز شنبه ۱۴ بهمن ماه ۱۳۹۱ در محل مرکز پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد. در این نشست فرهنگی شماری از استادان، همکاران نشریه و نیز دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری رشته تاریخ علم حضور داشتند. نخست دکتر ایرانی در خصوص معرفی نشریه، دقایقی صحبت کرد و گفت: «بسیار خوشوقتیم که خداوند به ما توفیق داد تا نشریه ای به دو نشریه دیگر ما اضافه شود. میراث علمی تفاوت بسیار زیادی از نظر محتوا و موضوع با دو نشریه دیگر این مرکز دارد. این نشریه کمک بسیاری به شناخت تاریخ علم در کشور و همین طور شناخت محققان و پژوهشگران نسبت به یکدیگر می کند.»
دکتر ایرانی با قدردانی از زحمات دکتر محمد باقری، سردبیر نشریه میراث علمی ، افزود: «اگر همت و لطف دکتر باقری نبود ما در این راه موفق نمی شدیم. ما اکنون حاصل زحمات یکی دو سال خود را پیش روی داریم. من به سهم خود بسیار از ایشان و همچنین از دوستان و بزرگوارانی که همکاری و همفکری کردند سپاسگزارم.»
دکتر باقری سر دبیر نشریه، دیگر سخنران این نشست فرهنگی بود. وی گفت: «خوش بختانه در ۱۵ سال اخیر با تأسیس نشریۀ تاریخ علم و کارهایی که مؤسسۀ میراث مکتوب اعم از برگزاری همایش ها و دیدارها و نشریات… انجام می دهد، تغییراتی در کار علم صورت گرفته و زمینه ای فراهم شده است تا افرادی از حوزه های مختلف و حتی نسل های متفاوت با یکدیگر همکاری کنند.»
دکتر غلامحسین رحیمی، رییس سابق موزۀ تاریخ علم و عضو کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، از میهمانان مراسم بود که دقایقی با حاضران سخن گفت: «ما در زمینه تاریخ علم در ایران تنها یک مجله به نام تاریخ علم داریم که پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران به چاپ می رساند. نشریۀ میراث علمی در واقع دومین نشریۀ تاریخ علم است که به نظر می رسد هدفسازی و تمرکز آن بر تاریخ علم است و به این دلیل میراث علمی اسلام و ایران لقب گرفته است. باید بکوشیم و تدبیرهایی را بیندیشم تا محققان و دانشجویان آموزش ببینند و بتوانند یک تحقیق را به یک مقاله علمی تبدیل کنند و آن را منعکس سازند.»
دکتر رحیمی با اظهار این نکته که پژوهش های زیادی در حال انجام است، گفت: «کارهای بسیار ارزشمندی در پژوهشکدۀ تاریخ علم انجام شده و من در جریان هستم. در حوزۀ تاریخ فرهنگ و تمدن چند مجله در دانشگاه های مختلف کشور به چاپ می رسد که گاه محتوای مقالات آن مشترک است؛ ولی تمرکز بر دانش به خصوص علوم دقیقه تنها در نشریه تاریخ علم و نشریۀ میراث علمی است. این نشریه باید یک هدف گیری خاصی را داشته باشد. گاه یک مجله آزاد داریم و دغدغۀ علمی- پژوهشی بودن را نداریم و ارزش گذاری را مخاطبان انجام می دهند و گاه جدای از مخاطبان طالبیم که مراجعی مانند وزارت علوم و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ( ISC) در شیراز نیز این مقالات را فهرست و ارزشیابی کنند که در این حالت محتوا و جایگاه مقالات متفاوت است. به نظر من ارزش واقعی مجله در ارزش گذاری مخاطبان مجله است نه امتیاز علمی- پژوهشی که یک کمیسیون به مجله می دهد. من این نشریه را بیشتر ناظر به نوع اول دیدم. چون در مجلات علمی پژوهشی جایی برای مقالات ترجمه نیست. مقالات بسیار خوب و قابل استفاده است. این جهت گیری باید به تدریج مشخص شود.»
آقای غلامحسین صدری افشار، مؤلف فرهنگنامه فارسی امروز، که قریب به سی سال زمان برده و همچنان در حال تکمیل است و نیز نگارندۀ کتابنامه تاریخ علوم که در سال ۱۳۵۰ به چاپ رسیده است، دیگر میهمان این نشست بود. غلامحسین صدری افشار که از همکاران نشریه هم به شمار می روند، از پیشگامان تاریخ علم در ایران هستند که از سال ۱۳۵۸ مجله علمی فرهنگی هدهد را به چاپ رساندند. ایشان در این مراسم گفت: «من از آقای ایرانی قلباً ممنونم که امکان به وجود آمدن این نشریه را فراهم کردند. این قدم اول است و قدم اول همیشه به طور کامل شکل نگرفته است و با آزمون و خطا پیش می رود. سابقه و تجربۀ دکتر باقری بر کسی پوشیده نیست، اما برای چنین مجله ای هنوز قدم های اول است. برای این نشریه حتماً باید نقد کتاب فراهم کرد. معرفی کتاب های تازه و معرفی مقالاتی که در سایر نشریات فارسی در زمینۀ تاریخ علم نوشته می شود از مواردی است که باید بدان توجه نمود. من فکر می کنم باید در خصوص پایان نامه ها جستجو شود و موضوعات مرتبط معرفی شوند و حتی می توان از مؤلفان آن خواست که مقاله ای برای درج در نشریه از پایان نامۀ خود استخراج کنند. من از روز اول که این موضوع مطرح شد اعتقاد داشتم که تاریخ علم فقط علوم اثباتی مثل نجوم و ریاضی و فیزیک و شیمی نیست؛ اقتصاد، روان شناسی، جامعه شناسی و حقوق از جمله مطالبی هستند که با تاریخ علم ارتباط تنگاتنگ دارند و در رشد علوم اثباتی هم نقش داشتند و حاکی از خلاقیت علمی هستند.»
حمید بهلول، دانشجوی دکتری تاریخ علم و از همکاران نشریه، گفت: «باید خیلی خوشحال باشیم که برخی از مقالات خارجی که در دسترس ما نیست در این نشریه ترجمه می شود و در اختیار علاقمندان قرار می گیرد. از جمله مقالات بسیار خوب نشریه مقاله یوسف الحسن بود که روان هم ترجمه شده بود. این نشریه برای تمام کسانی که به تاریخ علم دوران اسلامی علاقمند هستند سودمند است. بهتر است مقالاتی که با این دید نوشته می شوند و دیدی مروری نسبت به موضوعات مختلف دارد و به موضوع خاصی توجه نمی کند بیشتر ترجمه و چاپ شوند. این مقالات در ایران کمتر نوشته و خوانده شده است. یکی از امتیازات نشریۀ میراث علمی این است که برای طیف وسیعی قابل استفاده است.»
جعفر ربانی، سردبیر مجلۀ رشد معلم ، هم گفت: «پرداختن به تاریخ علم اسلام و ایران کار بسیار مهم و سنگینی است. تاریخ علم اسلامی دنیای بسیار گسترده ای دارد و حتی اگر آن را به علومی چون نجوم و ریاضی هم مختصر کنیم، باز حجم وسیعی را در بر می گیرد. من معتقدم توجه به علوم انسانی نیز می تواند مد نظر باشد. آن چه به نظر من می رسد این است که تاریخ علم ایران و اسلام در حال حاضر تاریخی صامت است که باید آن را به زبان و حرف آورد. رسالت بزرگی است که بتوانیم تاریخ علم اسلامی را زنده کنیم تا بتوانیم آن را رقیب تمدن جدید قرار بدهیم. ما امروزه شیفتگی ای به تاریخ علم داریم که خیلی گویا نیست؛ به طور مداوم از دانشمندان خود تعریف می کنیم و در واقع نمی دانیم که آن ها چه گفته اند. در حالی که دانشمندان یونانی افکارشان به ساده ترین زبان ها ترجمه شده است. امیدواریم که کارهایی از این قبیل در تاریخ علم انجام شود. شایسته است که در آینده نقد کتاب، معرفی کتاب و به خصوص نقد اندیشه های اسلامی در مجله جای خود را پیدا کند و این اطلاعات در اختیار معلمان قرار بگیرد. ما همیشه این دغدغه را داشته ایم که معلمان ما با تاریخ علم آشنا شوند چون در این صورت به دانش آموزان آینده کمک بسیاری خواهند کرد.»
دکتر حنیف قلندری، مدیر داخلی مجله تاریخ علم، پس از قدردانی از زحمات دکتر ایرانی و دکتر باقری، گفت: «متأسفانه من با ترجمه ها ارتباط خوبی برقرار نکردم. برخی از آن ها به بازنگری نیاز داشتند. به نظر من بهتر است مقالات جدیدتر و کتب تازه تری که در این حوزه هاست معرفی شوند. متأسفانه ما در خیلی از تحقیقات از دهه ۶۰ میلادی جلوتر نیامدیم و پژوهش های جدید را ندیده ایم.»
پس از اتمام صحبت میهمانان، دکتر ایرانی گفت: «یکی از دغدغه های ما همواره این بوده است که بتوانیم در هر شماره مطلب و مقاله ای دربارۀ نقش و سهم ایرانیان در گسترۀ تمدن ایرانی و گسترش تمدن اسلامی و در واقع در پیشرفت و ارتقا دانش در جهان غرب داشته باشیم که خوش بختانه در نخستین شماره از نشریۀ میراث علمی ، مقاله یوسف الحسن نوشتار بسیار خوبی بود. از دوستان خواهشمندیم تولید مقاله کنند تا بتوانیم پژوهش هایی در زمینه تاریخ علم هم داشته باشیم. در نظر داریم فهرستی از آثاری که دیگران در خصوص مشاهیر ما نوشته اند و همین طور آثارشان فراهم کنیم و به عنوان فهرستی از مقالاتی که در خصوص تاریخ علم در مطبوعات خارج منتشر شده، ضمیمه نشریۀ میراث علمی قرار دهیم.»
جلسه هم اندیشی و بررسی نشریۀ میراث علمی در ساعت ۱۸ به پایان رسید.
یادآور می شوم که نشریۀ میراث علمی اسلام و ایران ، دو فصلنامۀ تاریخ علوم و فناوری دورۀ اسلامی است که نخستین شمارۀ ( بهار و تابستان ۱۳۹۱)، امسال به همت مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسید. نشریۀ میراث علمی شامل بخش هایی چون: مقاله، معرفی و نقد کتاب و نشریه، معرفی نسخ خطی، گزارش و مصاحبه، یادنامه و رسائل است. از جمله مقالات موجود در نخستین شمارۀ این نشریه می توان به «اسرار قبله نماهای اصفهان» نوشتۀ یان پیتر هوخندایک و «عوامل افول اسلامی پس از سدۀ دهم هجری» نوشتۀ احمد یوسف الحسن اشاره کرد. همچنین نسخ «رساله محیطیه» جمشید کاشانی و ترجمۀ عربی «زبده الهیئه » نصیرالدین طوسی در بخش معرفی نسخ بررسی شده است. نوشتاری در خصوص یادکرد از پروفسور احمد یوسف الحسن و نیز استاد پرویز شهریاری در بخش یادنامه نشریۀ میراث علمی درج شده است.
دکتر ایرانی با قدردانی از زحمات دکتر محمد باقری، سردبیر نشریه میراث علمی ، افزود: «اگر همت و لطف دکتر باقری نبود ما در این راه موفق نمی شدیم. ما اکنون حاصل زحمات یکی دو سال خود را پیش روی داریم. من به سهم خود بسیار از ایشان و همچنین از دوستان و بزرگوارانی که همکاری و همفکری کردند سپاسگزارم.»
دکتر باقری سر دبیر نشریه، دیگر سخنران این نشست فرهنگی بود. وی گفت: «خوش بختانه در ۱۵ سال اخیر با تأسیس نشریۀ تاریخ علم و کارهایی که مؤسسۀ میراث مکتوب اعم از برگزاری همایش ها و دیدارها و نشریات… انجام می دهد، تغییراتی در کار علم صورت گرفته و زمینه ای فراهم شده است تا افرادی از حوزه های مختلف و حتی نسل های متفاوت با یکدیگر همکاری کنند.»
دکتر غلامحسین رحیمی، رییس سابق موزۀ تاریخ علم و عضو کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، از میهمانان مراسم بود که دقایقی با حاضران سخن گفت: «ما در زمینه تاریخ علم در ایران تنها یک مجله به نام تاریخ علم داریم که پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران به چاپ می رساند. نشریۀ میراث علمی در واقع دومین نشریۀ تاریخ علم است که به نظر می رسد هدفسازی و تمرکز آن بر تاریخ علم است و به این دلیل میراث علمی اسلام و ایران لقب گرفته است. باید بکوشیم و تدبیرهایی را بیندیشم تا محققان و دانشجویان آموزش ببینند و بتوانند یک تحقیق را به یک مقاله علمی تبدیل کنند و آن را منعکس سازند.»
دکتر رحیمی با اظهار این نکته که پژوهش های زیادی در حال انجام است، گفت: «کارهای بسیار ارزشمندی در پژوهشکدۀ تاریخ علم انجام شده و من در جریان هستم. در حوزۀ تاریخ فرهنگ و تمدن چند مجله در دانشگاه های مختلف کشور به چاپ می رسد که گاه محتوای مقالات آن مشترک است؛ ولی تمرکز بر دانش به خصوص علوم دقیقه تنها در نشریه تاریخ علم و نشریۀ میراث علمی است. این نشریه باید یک هدف گیری خاصی را داشته باشد. گاه یک مجله آزاد داریم و دغدغۀ علمی- پژوهشی بودن را نداریم و ارزش گذاری را مخاطبان انجام می دهند و گاه جدای از مخاطبان طالبیم که مراجعی مانند وزارت علوم و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ( ISC) در شیراز نیز این مقالات را فهرست و ارزشیابی کنند که در این حالت محتوا و جایگاه مقالات متفاوت است. به نظر من ارزش واقعی مجله در ارزش گذاری مخاطبان مجله است نه امتیاز علمی- پژوهشی که یک کمیسیون به مجله می دهد. من این نشریه را بیشتر ناظر به نوع اول دیدم. چون در مجلات علمی پژوهشی جایی برای مقالات ترجمه نیست. مقالات بسیار خوب و قابل استفاده است. این جهت گیری باید به تدریج مشخص شود.»
آقای غلامحسین صدری افشار، مؤلف فرهنگنامه فارسی امروز، که قریب به سی سال زمان برده و همچنان در حال تکمیل است و نیز نگارندۀ کتابنامه تاریخ علوم که در سال ۱۳۵۰ به چاپ رسیده است، دیگر میهمان این نشست بود. غلامحسین صدری افشار که از همکاران نشریه هم به شمار می روند، از پیشگامان تاریخ علم در ایران هستند که از سال ۱۳۵۸ مجله علمی فرهنگی هدهد را به چاپ رساندند. ایشان در این مراسم گفت: «من از آقای ایرانی قلباً ممنونم که امکان به وجود آمدن این نشریه را فراهم کردند. این قدم اول است و قدم اول همیشه به طور کامل شکل نگرفته است و با آزمون و خطا پیش می رود. سابقه و تجربۀ دکتر باقری بر کسی پوشیده نیست، اما برای چنین مجله ای هنوز قدم های اول است. برای این نشریه حتماً باید نقد کتاب فراهم کرد. معرفی کتاب های تازه و معرفی مقالاتی که در سایر نشریات فارسی در زمینۀ تاریخ علم نوشته می شود از مواردی است که باید بدان توجه نمود. من فکر می کنم باید در خصوص پایان نامه ها جستجو شود و موضوعات مرتبط معرفی شوند و حتی می توان از مؤلفان آن خواست که مقاله ای برای درج در نشریه از پایان نامۀ خود استخراج کنند. من از روز اول که این موضوع مطرح شد اعتقاد داشتم که تاریخ علم فقط علوم اثباتی مثل نجوم و ریاضی و فیزیک و شیمی نیست؛ اقتصاد، روان شناسی، جامعه شناسی و حقوق از جمله مطالبی هستند که با تاریخ علم ارتباط تنگاتنگ دارند و در رشد علوم اثباتی هم نقش داشتند و حاکی از خلاقیت علمی هستند.»
حمید بهلول، دانشجوی دکتری تاریخ علم و از همکاران نشریه، گفت: «باید خیلی خوشحال باشیم که برخی از مقالات خارجی که در دسترس ما نیست در این نشریه ترجمه می شود و در اختیار علاقمندان قرار می گیرد. از جمله مقالات بسیار خوب نشریه مقاله یوسف الحسن بود که روان هم ترجمه شده بود. این نشریه برای تمام کسانی که به تاریخ علم دوران اسلامی علاقمند هستند سودمند است. بهتر است مقالاتی که با این دید نوشته می شوند و دیدی مروری نسبت به موضوعات مختلف دارد و به موضوع خاصی توجه نمی کند بیشتر ترجمه و چاپ شوند. این مقالات در ایران کمتر نوشته و خوانده شده است. یکی از امتیازات نشریۀ میراث علمی این است که برای طیف وسیعی قابل استفاده است.»
جعفر ربانی، سردبیر مجلۀ رشد معلم ، هم گفت: «پرداختن به تاریخ علم اسلام و ایران کار بسیار مهم و سنگینی است. تاریخ علم اسلامی دنیای بسیار گسترده ای دارد و حتی اگر آن را به علومی چون نجوم و ریاضی هم مختصر کنیم، باز حجم وسیعی را در بر می گیرد. من معتقدم توجه به علوم انسانی نیز می تواند مد نظر باشد. آن چه به نظر من می رسد این است که تاریخ علم ایران و اسلام در حال حاضر تاریخی صامت است که باید آن را به زبان و حرف آورد. رسالت بزرگی است که بتوانیم تاریخ علم اسلامی را زنده کنیم تا بتوانیم آن را رقیب تمدن جدید قرار بدهیم. ما امروزه شیفتگی ای به تاریخ علم داریم که خیلی گویا نیست؛ به طور مداوم از دانشمندان خود تعریف می کنیم و در واقع نمی دانیم که آن ها چه گفته اند. در حالی که دانشمندان یونانی افکارشان به ساده ترین زبان ها ترجمه شده است. امیدواریم که کارهایی از این قبیل در تاریخ علم انجام شود. شایسته است که در آینده نقد کتاب، معرفی کتاب و به خصوص نقد اندیشه های اسلامی در مجله جای خود را پیدا کند و این اطلاعات در اختیار معلمان قرار بگیرد. ما همیشه این دغدغه را داشته ایم که معلمان ما با تاریخ علم آشنا شوند چون در این صورت به دانش آموزان آینده کمک بسیاری خواهند کرد.»
دکتر حنیف قلندری، مدیر داخلی مجله تاریخ علم، پس از قدردانی از زحمات دکتر ایرانی و دکتر باقری، گفت: «متأسفانه من با ترجمه ها ارتباط خوبی برقرار نکردم. برخی از آن ها به بازنگری نیاز داشتند. به نظر من بهتر است مقالات جدیدتر و کتب تازه تری که در این حوزه هاست معرفی شوند. متأسفانه ما در خیلی از تحقیقات از دهه ۶۰ میلادی جلوتر نیامدیم و پژوهش های جدید را ندیده ایم.»
پس از اتمام صحبت میهمانان، دکتر ایرانی گفت: «یکی از دغدغه های ما همواره این بوده است که بتوانیم در هر شماره مطلب و مقاله ای دربارۀ نقش و سهم ایرانیان در گسترۀ تمدن ایرانی و گسترش تمدن اسلامی و در واقع در پیشرفت و ارتقا دانش در جهان غرب داشته باشیم که خوش بختانه در نخستین شماره از نشریۀ میراث علمی ، مقاله یوسف الحسن نوشتار بسیار خوبی بود. از دوستان خواهشمندیم تولید مقاله کنند تا بتوانیم پژوهش هایی در زمینه تاریخ علم هم داشته باشیم. در نظر داریم فهرستی از آثاری که دیگران در خصوص مشاهیر ما نوشته اند و همین طور آثارشان فراهم کنیم و به عنوان فهرستی از مقالاتی که در خصوص تاریخ علم در مطبوعات خارج منتشر شده، ضمیمه نشریۀ میراث علمی قرار دهیم.»
جلسه هم اندیشی و بررسی نشریۀ میراث علمی در ساعت ۱۸ به پایان رسید.
یادآور می شوم که نشریۀ میراث علمی اسلام و ایران ، دو فصلنامۀ تاریخ علوم و فناوری دورۀ اسلامی است که نخستین شمارۀ ( بهار و تابستان ۱۳۹۱)، امسال به همت مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسید. نشریۀ میراث علمی شامل بخش هایی چون: مقاله، معرفی و نقد کتاب و نشریه، معرفی نسخ خطی، گزارش و مصاحبه، یادنامه و رسائل است. از جمله مقالات موجود در نخستین شمارۀ این نشریه می توان به «اسرار قبله نماهای اصفهان» نوشتۀ یان پیتر هوخندایک و «عوامل افول اسلامی پس از سدۀ دهم هجری» نوشتۀ احمد یوسف الحسن اشاره کرد. همچنین نسخ «رساله محیطیه» جمشید کاشانی و ترجمۀ عربی «زبده الهیئه » نصیرالدین طوسی در بخش معرفی نسخ بررسی شده است. نوشتاری در خصوص یادکرد از پروفسور احمد یوسف الحسن و نیز استاد پرویز شهریاری در بخش یادنامه نشریۀ میراث علمی درج شده است.
گزارش از سهیلا یوسفی