میراث مکتوب- جلال‌الدین همایی در سحرگاه شب چهارشنبه ۱۳ دی‌ماه سال ۱۲۷۸ در اصفهان به دنیا آمد. پدرش میرزا ابوالقاسم محمد نصیر متخلص به طرب و جدش ملا محمدرضا همای شیرازی هر دو از شعرا و دانشمندان معروف عصر خود بودند. تحت نظارت پدر دانشمند خود و در خانواده‌ای که کلیه اعضای آن اهل خط و قلم بودند رشد یافت و از اوان کودکی ملزم به فراگیری ادبیات عرب و حکمت و فلسفه شد. در سن ده سالگی منشأت قائم مقام فراهانی، منشأت فرهاد میرزا و منشأت امیر نظام و تاریخ معجم را نزد میرزا عبدالغفار و شاهنامه فردوسی، کلیات سعدی، منتخب قاآنی و غزلیات محمدخان دشتی را در نزد پدر مطالعه کرد. جلال‌الدین نزد مادر، خواندن قرآن، گلستان و غزلیات حافظ را فرا گرفت. او آموزش‌های مقدماتی را در منزل به فرزندش آموخت و پس از آن، جلال‌الدین به مکتبخانه رفت.
جلال‌الدین ۶، ۷ ساله بود که به مکتب میرزا عبدالغفار رفت. هوش و استعداد او در تعلیم، چنان بود که همان روز اول، تحسین استاد را برانگیخت. روز اول، میرزا عبدالغفار، دیوان حافظ را باز کرد و جلال‌الدین همانطور که در خانه نزد پدر و مادر آموخته بود، آن را صحیح و کامل با صدای رسا خواند. استاد، جلال‌الدین را تحسین کرد. همایی از سن یازده‌سالگی به مدت بیست سال در مدرسه «نیم‌آورد» از مدارس معروف اصفهان که مرکز دانش و فرهنگ این شهر بود به کسب علوم اسلامی پرداخت. او طی این سال‌ها ادبیات عرب، فقه، اصول، تفسیر، رجال، هیات، نجوم، استخراج تقویم، فنون ریاضی، طب و فلسفه را در نزد بزرگ‌ترین علما و روحانیون ایران فراگرفت و خود نیز مدتی مدرس بزرگ‌ترین حوزه‌های علمی و ادبی اصفهان بود. جلال‌الدین در سال ۱۳۰۰ به نظام آموزشی جدید پیوست و ابتدا به تدریس در مدرسه صارمیه اصفهان پرداخت، سپس در سال ۱۳۰۷ به تهران آمد و از طرف وزارت معارف وقت عهده‌دار تدریس فلسفه و ادبیات در تبریز شد.
در سال ۱۳۱۰ به تهران منتقل شد و در دارالفنون، دبیرستان نظام و دانشکده افسری به تدریس ادبیات پرداخت و پس از تاسیس دانشگاه تهران به این دانشگاه دعوت شد و سال‌ها در دوره دکترای دانشکده‌های حقوق و ادبیات تدریس کرد و مدتی نیز عضو فرهنگستان ایران بود. استاد همایی دو دوره نیز به دعوت دانشگاه‌های بیروت و لاهور در این دانشگاه‌ها تدریس کرد. در سال ۱۳۵۶ دانشگاه تهران مراسم بزرگداشت این استاد بزرگ تاریخ و فرهنگ ایران را برگزار کرد.
استاد همایی علاوه بر تالیف و تصحیح کتب متعدد شعر هم می‌سرود و بیش از پانزده هزار بیت را در دیوانی گردآوری کرد. از مشهورترین اشعار او مسجد کبود است که در وصف مسجد کبود تبریز و اظهار تاسف از ویرانی آن سروده است. علاوه بر تحصیل زبان و ادبیات عرب و فقه و اصول، مرحوم همایی علوم عقلی را نیز خدمت مشاهیر عصر خود فرا گرفت. بر اثر سختکوشی‌های مستمر طولی نکشید که استاد همایی به دریافت چند فقره اجازه روایت و اجتهاد از علمای بزرگ عصر نایل آمد.
مانند غالب دانشمندان ایرانی گاهی به تفنن شعر هم می‌سراید و در شعر «سنا» تخلص می‌کند. شعر همایی در مایه سنتی فارسی است. پختگی معنی و اندیشه در آن بارز است. از فصاحت الفاظ و استواری بیان برخوردار است و در عین حال زبان او روان و روشن و ساده است. در میان اشعار او اثری از هجو و استهزا دیده نمی‌شود. اشعار همایی دارای مضامین اخلاقی، عرفانی و معارف والای انسانی است که به حق می‌توان شعر همایی را «شعر متعهد» نامید.
یکی از خدمات این نویسنده نامدار شرح حال و بررسی آثار، عقاید، افکار ادبی و تمام ابعاد زندگی شاعران بزرگی مانند امام محمد غزالی و مولوی است. وی در دو اثر جداگانه به نام غزالی‌نامه و مولوی‌نامه به این مهم پرداخته و آثاری بی‌بدیل در این زمینه خلق کرده است که مورد استقبال اهل علم قرار گرفت.
در تصحیح متن‌های کهن و ارزشمند زبان و ادبیات فارسی چنان خدمتی کرد که یکی از بزرگان این وادی شد. یکی از ویژگی‌های مهم تصحیح‌های وی این است که تن‌ها به تصحیح صرف نمی‌پرداخت، بلکه وی با مقدمه‌های مفصل و تعلیقات پرباری که در پیش و پسِ متن اصلی فراهم می‌آورد، آثاری سودمند و خواندنی به دست مخاطب می‌داد.
همایی علاوه بر آنکه از برجسته‌ترین محققان زبان و ادبیات فارسی، عرفان، تاریخ و فرهنگِ ایران بود و در تدریس شاخه‌های گوناگون ادب فارسی نیز از بزرگ‌ترین استادان و معلمان به شمار می‌رفت در سرودن انواع شعر نیز چیره‌دست بود. شعر او در مایه شعر سنّتی و زبان او ساده و روشن است؛ مشهورترین اثر به جای مانده از ایشان دیوان اشعار اوست. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اشعار وی جدا از اهمیت ادبی و اخلاقی این اثر، محتوا و نکات بسیار ارزشمند تاریخی است. این مجموعه شامل قصیده، غزل، قطعات، مثنویات و رباعیات است اما غزلیات وی از اهمیت بیشتری برخوردار است. محتوا و مضامین غزلیات وی عرفانی، سوزوگدازهای عاشقانه و موضوعات اجتماعی و همچنین قصایدی دربردارنده مضامین حکمی، عرفانی و اجتماعی است. از دیگر موضوعاتی که این ادیب در شعرهای خود به آن می‌پردازد، می‌توان به پندنامه‌های اخلاقی، مدح و ستایش اهل بیت (ع)، اندیشه‌های فلسفی و عرفانی، تجلیل از بزرگان علم و ادب، شکوه و شکایت از اوضاع نابسامان روزگار اشاره کرد. استاد همایی پس از ۴۵ سال تدریس، در سال ۱۳۴۵ از دانشگاه بازنشسته شد. وی در ۲۹ تیر ۱۳۵۹ دیده از جهان فرو بست و دفتر زندگی مردی خستگی‌ناپذیر با دنیایی علم ودانش بسته شد و در اصفهان به خاک سپرده شد.
منبع: روزنامه اعتماد