میراث مکتوب- کتاب «جستارهایی دربارۀ سندشناسی دورۀ مغول» با نظارت عماد‌الدّین شیخ‌الحکمایی از سوی انتشارات دکتر محمود افشار یزدی با همکاری انتشارات سخن منتشر شد.
مترجمان این اثر رامینا رضوان و آزاده فکر‌آزاد هستند و سانائه تاکاگی و ریوکو واتاپه ویراستان این کتاب به‌شمار می‌روند.
مقالاتی که در این مجموعه ارائه می‌شود بخشی از نتایج فعالیت‌های یک گروه پژوهشی بین‌المللی است که بر اسناد چندزبانۀ موجود در موزۀ ملّی ایران متمرکز شده است. این مقالات با توجه به پژوهش‌های اندک در حوزۀ شندشناسی دورۀ مغول می‌تواند نمونه‌ای برای توجه و توسعۀ پژوهش‌های تخصصی بر اسناد این دوره باشد.
شیخ‌الحکمایی در پیشگفتاری که بر ترجمۀ فارسی این اثر نوشته است، به مجموعۀ اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدّین اردبیلی (اسناد اردبیل) پرداخته و نوشته است: «این مجموعۀ اسناد، تنها مجموعۀ بازمانده از سده‌های میانۀ تاریخ ایران اسلامی است. حجم قابل توجهی از این اسناد اکنون در موزۀ ملّی ایران، بقعۀ شیخ صفی در اردبیل و سازمان اوقاف و امور خیریۀ نگهداری می‌شود».
وی با اشاره به گستردگی اسناد اردبیل در بازۀ زمانی قرن‌های ۶ تا ۱۳ هجری قمری و چند زبانه بودن برخی از آنها، اعتقاد دارد که این اسناد نشانگر تعامل فرهنگ‌های ایرانی، اسلامی، مغولی و چینی هستند.
شیخ‌الحکمایی در ادامه چنین می‌نویسد: «گرچه کار بررسی و فهرست‌برداری این مجموعه اسناد در ایران از سال‌های ۱۳۷۳ آغاز شد، اما با تلاش و پی‌گیری آقای یاسوهیرو یوکائیچی از سال ۱۳۸۱ اسناد دو زبانهٔ این مجموعه، موضوع مطالعهٔ گروهی از متخصصان سندشناس قرار گرفت تا امکان بررسی‌های چند جانبهٔ زبانی، تاریخی و سندشناسیِ آنها فراهم گردد».
این پژوهشگر حوزۀ سندسناسی، در ادامۀ پیشگفتار خود به انتشار بخشی از نتایج تحقیقات به صورت ویژه‌نامۀ «اسناد چندزبانه و جامعۀ چند قومیتی در ایرانِ دورۀ مغول» در مجلۀ انگلیسی «اورینت» در سال ۲۰۱۵ پرداخته و اظهار می‌دارد که قرار شد مقالات این مجله به فارسی برگردانده و چاپ شود.
خوانندگان در ادامۀ مطالعۀ این اثر، مقدمۀ کوتیچی هانِدا، استاد ممتاز دانشگاه مطالعات خارجی-توکیو و یاسوهیرو یوکائیچی، دانشیار دانشکدۀ علوم‌انسانی دانشگاه ریکیو – توکیو را از نظر می‌گذرانند. آنها هدف مجموعۀ مقالات حاضر را، روشن ساختن ساختار هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی می‌دانند که پشتوانۀ جامعۀ چندقومیتی ایرانِ دورۀ مغول بوده و تعاملات چندجانبۀ میان مؤلفه‌های مختلف آن جامعه را میسر کرده است.
از منظر این پژوهشگران ژاپنی، این مجموعه مقالات بخشی از یافته‌های پروژۀ بین‌المللی با عنوان «طرح پژوهشی مشترک بر اسناد چند زبانۀ امپراتوری مغول» و مقالاتی در باب حوزۀ اسناد اردبیل و مباحث مربوط به آن را ارائه می‌کند. یکی از اهداف این طرح پژوهشی، مطالعۀ تطبیقی اسناد چندزبانۀ به وجود آمده در شرق و غرب قلمرو امپراتوری مغول است.
هانِدا و یوکائیچی در معرفی این اثر و مقالات مندرج در آن به علاقه‌مندان این حوزه اظهار می‌دارند که شش مقالۀ حاضر در این اثر ابعاد تازه‌ای از تاریخ سیاسی، اجتماعی یا فرهنگی ایرانِ دورۀ مغول و پس از آن را با مطالعۀ اسناد چندزبانه روشن می‌سازد. همچنین این ویژه‌نامه تصحیح سندشناسانه، ترجمه و توضیحات انگلیسی کامل سه سند مهم را ارائه می‌دهد: یک سند دیوانی از دورۀ ایلخانی، یک قرارداد خصوصی تنظیم شده با نظارت مرجع دولتی و در آخر حکمی از یک شاهزاده پس از دورۀ ایلخانی.
بنا به نوشتۀ این پژوهشگران ژاپنی، سه مقالۀ اول، به یک حکم فارسی امیر چوپان از دورۀ ایلخانی می‌پردازد. این سند حکمی با دو مهر قرمز (آل‌تمغا) به خط‌های عربی و پاگزپا است که اکنون در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود. اگرچه این سند به اسناد اردبیل تعلق ندارد، به دلیل ارزشش برای مطالعۀ تطبیقی در اینجا مورد بررسی قرار می‌گیرد. شیخ‌الحکمایی این حکم را برای اوّلین‌بار در سال ۲۰۰۲م/ ۱۳۸۰ در قالب یک مقالۀ فارسی منتشر ساخت.
مقالات دوم و سوم به بررسی برخی پرسش‌های مهم دربارۀ همان سند آل‌تمغای می‌پردازند. مقالۀ یوکائیچی به مهر قرمز به خط‌های پاگزپا و عربی روی سند می‌پردازد. این مُهر نمونۀ خاصی از خطّ پاگزپا در متنِ مهرِ آل‌تمغا در قلمرو غربی حکومت مغول را نشان می‌دهد.
بنا به نوشتۀ یوکائیچی و هانِدا، در مقالۀ سوم ماتسویی نوشتۀ شش مُهر به خط‌های اویغوری و عربی پشت سند را بازخوانی می‌کند. این مُهرها راهگشایی مهم در درک امور دیوانی به مغولی، ترکی، فارسی و عربی در ایران زیر سلطۀ مغول‌ها هستند. با مقایسۀ مثال‌های مشابه از اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدّین به فارسی، ماتسویی توصیفی جدید از بازخوانی نوشته‌های شش مهر ارائه می‌دهد.
خوانندگان در مقالۀ چهارم، مقاله‌ای با موضوع مبایعه‌نامۀ زمینی به فارسی را با پیوست خلاصۀ ترکی به خطّ اویغوری از نظر می‌گذرانند. سند یادشده که برای نخستین‌بار در این ویژه‌نامه منتشر می‌شود، به عنوانِ برهانی برای کاربرد زبان ترکی به خطّ اویغوری موازی با فارسی به خطّ عربی در جامعۀ ایرانی، ارزش استنادی فراوانی دارد. این مقاله توسط داری ماتسویی و ریوکو واتابه بررسی و نوشته شده است.
مقالۀ پنجم سندی را برای اولین‌بار منتشر می‌کند؛ این سند یک حکم ترکی به خطّ اویغوری با خلاصۀ فارسی ظَهر حکم است که توسط شاهزادۀ خاندان تیموری، میران‌شاه در سال ۸۰۰ ق/ ۱۳۹۸ م صادر شده است. اگرچه این سند مربوط به دورۀ ایلخانی نیست، به وضوح آداب دیوانی و حکومتی دورۀ ایلخانی را منعکس می‌کند که برای رسیدن به اهداف پژوهش سودمند است.
ششمین مقاله با عنوان «اینجوی ایران در دورۀ ایلخانی» حاصل مطالعات تاکاگی براساس کتاب‌های تاریخی و اسناد فارسیِ به دست آمده از دورۀ ایلخانی است که به موضوع «اینجو» (دارایی‌های خاندان چنگیزی و غیره) پرداخته است. تاکاگی پس از مشخص شدن کاربرد اصطلاح اینجو در منابع فارسی از دورۀ ایلخانی، بر اینجوی ایلخان و خاندانش تمرکز می‌کند.
اصطلاحات سندشناسی، نمایه‌های کسان و جای‌ها در کنار کتاب‌شناسی و کوته‌نوشت‌ها از دیگر مطالبی است که در این اثر در اختیار خوانندگان و علاقه‌مندان قرار گرفته است.
«جستارهایی دربارۀ سندشناسی مغول» در ۲۰۶ صفحه به بهای ۵۵ هزار تومان از سوی انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن چاپ و روانۀ بازار کتاب شده است.
مریم مرادخانی