میراث مکتوب- با گذشت بیش از دو قرن از اشغال نظامی بحرین توسط نظامیان بریتانیایی و كمتر از نیم قرن از استقلال آن منطقه، مسئله بحرین هنوز برای ایران امری مهم و راهبردی است. در سال‌های قبل از استقلال بحرین، آثار زیادی درباره این موضوع نوشته شده است. در این میان آثار اساتیدی چون فریدون آدمیت، عباس اقبال، سدیدالسلطنه، جهانگیر قائم‌مقامی، منشور گركانی و سعید نفیسی مشهور و معتبر هستند. پس از آن نیز محققان ارجمندی چون مرحومان احمد اقتداری و فریدون زندفرد و جناب هوشنگ طالع در موضوع ایران و بحرین به تفصیل پژوهش كرده و نوشته‌اند.
در سال‌های اخیر دكتر محمد علی بهمنی قاجار با انتشار چندین اثر مستند، عمدتا در موضوع مسائل تاریخی منطقه‌ای و مناقشات مرزی ایران و بعضا مرتبط با خلیج فارس خدمت شایانی به این دست مطالعات از نگاه و داوری تاریخی ایرانی داشته است. تحقیقات بهمنی قاجار در این مقوله، منحصر به مسئله بحرین و خلیج فارس نیست و به حوزه‌هایی چون مناسبات تاریخی افغانستان و شبه‌قاره هند نیز مربوط می‌شود.امروزه در موضوع ایران و بحرین معمولا با دو رویكرد كاملا متنافر مواجه هستیم. دو رویكردی كه اغلب واكنش‌هایی عكس‌العملی، انتزاعی و بعضا تحت‌تاثیر جریان‌های سیاسی روز هستند. نخست رویكردی غیرواقع‌بینانه و ایران‌ستیز كه ایران را نه‌تنها از هرگونه توجه و پیگیری موضوع بحرین منع می‌كند كه اساسا ابراز نظر و حتی ابراز همدردی با مصایب اكثریت تحت ستم شیعه و ایرانی‌تبار بحرین را نادرست و غیرقابل قبول می‌داند و در عمل موافق واگذاری كامل بحرین به سعودی و متحدان غربی آن است.در مقابل این رویكرد، جریانی قرار دارد كه خواهان مداخله مستقیم سیاسی- نظامی در موضوع بحرین و حتی توصیه به ورود به دام-چاله لشكركشی و فتح نظامی آن منطقه، بی‌اعتنا به تبعات خطرناك چنین تبلیغاتی، از جمله دشمن‌تراشی و دادن بهانه به دست حكومت بحرین در سركوب مخالفان خود به عنوان وابستگان به ایران است.به گمان من، مناسب‌ترین رویكرد فراروی ایران در موضوع بحرین، نخست اشاعه مطالعات راهبردی درباره پیوندهای ایران و بحرین و دوم، همگام با مجامع و نهادهای بین‌المللی، تاكید بر حقوق نادیده گرفته شده اكثریت شیعه و ایرانی‌تبار بحرین توسط حكومت نامردمی اقلیت آن منطقه است.بهمنی قاجار تاكنون در مساله تمامیت ارضی ایران، سه جلد كتاب منتشر كرده كه این كتاب سومین جلد از این سه‌گانه است. این كتاب به مساله بحرین در دوران حكومت پهلوی براساس اسناد عمدتا منتشرنشده ایرانی اختصاص دارد. فصل نخست كتاب، به اختصار به تحولات بحرین از عصر باستان تا 1304 پرداخته است. او در كتاب‌های قبلی‌اش، به تحولات بحرین در دوران قبل از سلسله پهلوی پرداخته است.گفتار دوم كتاب عمدتا بحثی حقوقی و نظری در موضوع «غیرقانونی بودن سلب حاكمیت ایران بر بحرین» توسط بریتانیا است. در این بخش ابعاد مختلف روند قانونی و حقوقی رسمیت بخشیدن به جدایی بحرین از ایران و اعلام استقلال آن بررسی شده است. موضوعات مورد بحث در این قسمت، شیوه‌های مشروع سلب حاكمیت، از دست دادن كنترل و اداره سرزمین، اشغال و تصرف به وسیله خارجی، واگذاری، كشورگشایی، شورش و ادعای استقلال بحرین هستند.در بخش بعدی كتاب مواضع عمدتا ضدایرانی حكومت بریتانیا در موضوع بحرین در دوره رضاشاه از منظر سیاست توسعه‌طلبانه و مطامع استعماری آن كشور در حوزه جنوبی خلیج فارس بررسی شده است. در بخش بعدی كتاب به مساله بحرین در شرایط بحرانی ایران در دهه 1320 شمسی در پرتو تحولات دولت‌های مستعجل، به خصوص دولت قوام‌السلطنه پرداخته شده است. در این دوره برای اولین بار به مدد فضای باز سیاسی، پارلمانی و رسانه‌ای بی‌سابقه در ایران، موضوع بحرین از یك مناقشه پنهان به یك گفتمان جدی مردمی و عمومی تبدیل شد. بالا گرفتن بحث بحرین و اشغال آن توسط بریتانیا در دل نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران، محور بخش بعدی كتاب است. در این دوره ایران با ورود به گفت‌وگو با قدرت‌های جهانی و ورود عناصر توسعه‌طلب جدیدی چون عراق و سعودی به ماجرا، توجه به نظرات افكار عمومی اهالی ایران دوست بحرین مورد توجه جدی حكومت ایران واقع می‌شود.بخش بعدی كتاب به اقدامات سیاسی، فرهنگی، مدنی و اجتماعی داخلی اكثریت اهالی بحرین به حفظ، گسترش و مطرح كردن پیوندهای ایرانی- شیعی اكثریت مردم بحرین، از طریق تاسیس گروه‌های سیاسی و نهادهای مدنی، فرهنگی و آموزشی ایران‌مدار و آزادیخواه است؛ اقداماتی كه در چند برهه به خیزش‌های سیاسی و مدنی منجر شد.كوتاه آمدن حكومت محمدرضا شاه در موضوع حاكمیت ایران بر بحرین و روند اقدامات بین‌المللی كه منجر به برگزاری یك نظرسنجی موردی غیرقانونی به جای رفراندوم متعارف قانونی در آن منطقه توسط ویتوریو گیچاردی نماینده اعزامی دبیركل سازمان ملل متحد شد موضوع بخش بعدی این كتاب است. اقدامی كه خلاف مذاكرات و تعهدات بریتانیا و سازمان ملل بود و خواسته اكثریت مردم بحرین نیز در آن نادیده گرفته شد.
بخش پایانی كتاب به موضوع ایران و بحرین در سال‌های منتهی به پیروزی به انقلاب اسلامی و پس از آن، تحولات مناسبات دوجانبه در سال‌های اخیر و تاثیرات مختلف و چند وجهی انقلاب بر بحرین اختصاص دارد كه طبعا بخش تكمیلی است و نسبت به بدنه اصلی كتاب، كمتر در آن از منابع منتشر نشده استفاده شده است.بهمنی قاجار با استفاده از اسناد و به مدد نگرش تاریخی و تخصص حقوقی خود موفق شده كه منابع مورد استفاده را از حالت صرفا خام به اثری تحلیلی و تبیینی كاربردی برای هر دو مخاطب خاص و عام، قابل استفاده و به مرجعی درجه یك و كاربردی تبدیل كند. با این حال، جای خالی استفاده از اسناد انبوه دست نخورده و نادیده اروپایی و عربی در این موضوع همچنان در این نوع تحقیقات وجود دارد كه توجه به آنها مكمل كارهایی از این دست است.در این كتاب، از جای تصاویر اسناد خالی است و حتی از فهرست پایانی منابع نیز خبری نیست. فهرست عمومی اعلام كتاب نیز كامل نیست و در برخی موارد یا اسامی از قلم افتاده یا ناقص ضبط شده است. انتشار یك گاه‌شمار تحولات نیز می‌توانست به درك بهتر خواننده از روند رخدادها كمك كند.كتاب بهمنی قاجار اثری مهم در مطالعات معاصر بحرین و خلیج فارس است و به همین دلیل بحق در فهرست آثار برگزیده بخش تاریخ در جایزه كتاب سال 1398 قرار گرفت.
مشخصات كتاب: تمامیت ارضی ایران در دوران پهلوی: بحرین، نوشته: محمدعلی بهمنی قاجار، ناشر: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 368 صص، زمستان 1397
مجید تفرشی
منبع: اعتماد