میراث مکتوب- بیستمین نشست عصر کتاب به بزرگداشت حجت‌الاسلام حسین واثقی، احیاگر آثار امامیه در سرزمین وحی اختصاص داشت. این نشست عصر دیروز 30 مهر در سرای کتاب به کوشش مؤسسۀ خانۀ کتاب و همکاری نهادهای پژوهشی و با حضور اساتید برجستۀ حوزه و دانشگاه مانند آیت‌الله سید احمد حسینی اشکوری و آیت‌الله محمدرضا حسینی جلالی برگزار شد.
در ابتدای این جلسه نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل مؤسسۀ خانۀ کتاب حجت‌الاسلام واثقی را پژوهشگری سخت‌کوش و مستقل دانست و گفت: در مورد استاد واثقی نکتۀ اول این است که پژوهشگر سخت‌کوشی است که به تنهایی کار یک نهاد را انجام می‌دهد. او معلومات گذشتگان را مانند گنجی بی‌پایان به آیندگان منتقل کرده و از نسخه‌شناسان بنام در حوزۀ میراث حرمین شرفین است. از مشخصات استاد واثقی داشتن تخصص دربارۀ یک موضوع دشوار است. پس از اینکه متوجه شد تاکنون به تاریخ تشیع در شهرهای مکه و مدینه پرداخته نشده به پژوهش دربارۀ نسخه‌ها و همچنین آثار علمی شیعه توجه بسیار کرد.
او افزود: در حقیقت استاد واثقی از تاریخ شیعه میراثبانی کرده است. ریزموضوعاتی که استاد در مجموعه «ذخائر الحرمین الشرفین» به آن پرداخته موضوعی است که در میان پژوهشگران ایرانی و خارجی کمتر کسی به آن توجه کرده. او در کتاب «المدنیات» شهر مدینه را از دیدگاه شیعی مورد کاوش قرار داده و می‌کوشد افتخار شیعه را در گذشته مدینه نقل کند در حالیکه پرداختن به شناخت شخصیت‌های دینی آن دیار کار ساده‌ای نیست.
مدیرعامل مؤسسۀ خانه کتاب به کارهای تحقیقاتی واثقی در زمینه نسخه‌های خطی اشاره کرد و افزود: نکته دیگری که در شخصیت استاد واثقی می‌توان به آن اشاره می‌کنیم تنها بودن او در کارهای تحقیقاتی است. استاد واثقی مستقل است و پشتوانه‌ای جز عشق و اخلاص ندارد که باعث شده صدها نسخه تاریخی و فهرست نسخه‌های خطی را با دقت و ریزبینی وارسی کرده است. معرفی آثار او ما را به شناخت شخصیت او رهنمون می‌کند؛ ویژگی‌هایی مانند تخصص‌گرایی، روزآمدی و پیگیری‌های مداوم و تواضع و خلوص و انتخاب آگاهانه که سبب شده نویسنده بدون کمک موسسه یا نهادی آن آثار را قلم بزند.
در ادامۀ مراسم فیلمی دربارۀ خدمات علمی حجت‌الاسلام حسین واثقی به نمایش درآمد.
یکی از کارهای بسیار لازم و مهم شناسایی، دانشمندان شیعه است
سپس علی‌اکبر زمانی‌نژاد، کتابشناس و پژوهشگر پیام آیت‌الله رضا استادی را به این مراسم برای حاضران خواند که در بخشی از آن آمده است: «رسول خدا (ص) سفارش تأکید کرده بود که مردم بعد از معارف اسلام را از اهل بیت او (علیهم السلام) اخذ کنند و برای سعادت دنیا و آخرتشان به آنها متمسک باشند، اما حوادث بعد از وفات آن حضرت شرایطی را پیش آورد که این خواسته آن بزرگوار مورد توجه قرار نگرفت که اگر نبود تلاش و کوشش و فداکاری‌های امیر مؤمنان و فرزندان معصوم او زمینه این بود که به طور کلی مردم از معارف حقیقی و ناب اسلام محروم شوند.
بدیهی است که استمرار این مکتب و محافظت آن از تحریف و انحراف و تحویل به نسل‌های آینده وظیفه سنگینی بود که به عهده دانشمندان شیعه مانند شیخ صدوق و شیخ کلینی‌ها قرار گرفت و شیعه با افتخار باید بداند که فقها و محدثان و عموم دانشمندان شیعه این مسئولیت را به بهترین وجه انجام دادند و در این مسیر حوزه‌های علمیه نقش بی‌بدیلی داشتند.
یکی از کارهای بسیار لازم و مهم شناسایی، دانشمندان شیعه و نیز معرفی حوزه‌ها بود تا همگان و نیز دشمنان بدانند که این مکتب پایگاه بسیار محکم و عالمانی فداکار، مخلص و افتخارآفرین داشته و دارد. برای تأمین این منظور، رساله‌ها، مقالات و کتاب‌های فراوان نگاشته شده و به ویژه حوزه‌هایی که سهم بیشتری در این راه داشته‌اند شناخته شدند، گاهی به عنوان مکتب قم و مکتب بغداد مورد بررسی و معرفی قرار گرفت و سپس حوزه باعظمت نجف اشرف و شیخ طوسی و تلامذه او و نیز حوزه حله و علمای بزرگ آن مانند محقق حلی و علامه حلی.
استاد واثقی از ده سال پیش تاکنون با تتبعی وسیع و دقتی درخور تحسین و همتی عجیب، با مسافرت‌ها و بررسی و تفحص صدها کتابخانه و نسخه خطی، و نیز آثار چاپ شده‌ای که احتمال مفید بودن آن را می‌داده، این هدف را تعقیب و توفیقاتی داشته که تاکنون پانزده جلد از ثمرات تحقیقات وی سامان یافته و بخشی از آن هم منتشر شده است.»
مطالعات استاد واثقی درباره تاریخ صفویه نکات جدیدی دارد
در ادامه محمدکاظم رحمتی، پژوهشگر و عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشنامه جهان اسلام به مشکلاتی که بر سراه منبع‌شناسی در تاریخ تشیع وجود دارد، اشاره کرد و گفت: کسانی که در حوزه تاریخ تشیع فعالیت می‌کنند می‌دانند که تشیع یکی از جریان‌هایی است که درباره آن منابع زیادی وجودی ندارد.
او ادامه داد: در جنوب لبنان شاهد این هستیم که بخش‌های شیعه‌نشین به بخش‌های داخلی‌تر تبدیل شده است. در مورد منطقه بحرین قدیم اگر بخواهیم تحقیق کنیم با این مشکل مواجه هستیم که درباره تشیع منابع اندک است. این افتخار برای شیعه وجود دارد که در کرانه خلیج فارس، مسجدی در بلادی قدیمی در نزدیکی منامه است. در کتیبه‌هایی در این مسجد است که در آن نام دوازده امام نقل شده و تنها مسجدی که تاریخ دارد همان مسجد است.
این پژوهشگر با اشاره به فعالیت‌های علمی حجت‌الاسلام واثقی تأکید کرد: کاری که استاد بزرگ ما کرد بازسازی تاریخ تشیع با مراجعه به نسخه‌های خطی در شهرهای مکه و مدینه است. کتابخانه‌ها از حیث همکاری متفاوت هستند و برای دیدن یک تصویر باید ساعت‌ها وقت گذاشت. استاد هم برای دیدن نسخه‌ها به شهرهای مختلف سفر می‌کرد و برای دیدن نسخه‌ها مراجعه شخصی داشتند. در لابلای کتاب‌ها اشاره کرده است برای دیدن یک نسخه در فصل سرما به قزوین سفر می‌کند اما حتی نتیجه‌ای که می‌خواسته عایدش نمی‌شود.
رحمتی با بیان اینکه برخی کارهای واثقی علاوه بر تاریخ تشیع، مطالعه ایران در دوره صفویه است افزود: حجت‌الاسلام واثقی برنامه‌های تحقیقاتی زیادی درباره حج در دوره صفویه انجام داده است که زمینه‌‌های تحقیقی جدیدی را باز می‌کند. در زمینه تاریخ صفویه عالمان شیعه ساکن در بحرین قدیم و در ارتباط با مراکز علمی بوده‌اند و سراسر کار علمی حجت‌الاسلام واثقی نکات جدیدی دیده می‌شود.
او در پایان گفت: استاد واثقی با مراجعه به نسخه‌های خطی گره‌گشایی‌هایی کرده که محل ابهام پژوهشگران برجسته بوده است. مجموعه کارهای نه تنها در زمینه تاریخ تشیع بلکه به شناخت مکه و مدینه و بحرین قدیم کمک می‌کند.
دانشجویان برای نوشتن رساله به آثار استاد واثقی مراجعه کنند
احمد خامه‌یار، عضو هیئت علمی پژوهشکده حج و زیارت دیگر سخنران این مراسم بود که تخصص‌گرایی را ویژگی آثار واثقی دانست و افزود: ویژگی کار حجت‌الاسلام والمسلمین واثقی که کار او را متمایز می‌کند و باعث درخشندگی کار ایشان می‌شود تخصص‌گرایی است که در میان پژوهشگران ایرانی کمتر می‌بینیم. ویژگی دیگر کار او شیوه و روش درست استفاده از نسخه‌های خطی است. امروز نسخه‌های خطی در حکم اسناد تاریخی به شمار می‌آیند و در پژوهش‌های تاریخ و تمدن ناگزیر هستیم از داده‌های مختلف که نسخه‌های خطی به ما می‌دهند استفاده کنیم.
او ادامه داد: منظور متن محتوای نسخه به تنهایی نیست. از تک‌تک نسخه‌ها داده‌هایی به دست می‌آید. امروز نسخه‌شناسی به یک دانش تبدیل شده و باعث شده است به ارزش سندی نسخه‌ها بیشتر پی ببریم. در آثار حجت‌الاسلام واثقی همه داده‌های مربوط به کتابت متون شیعی در کنار هم استخراج شده و ما از تحلیل داده‌ها تحولات تاریخی را استخراج می‌کنیم. زمانی که داده‌های آثار او را کنار هم می‌گذاریم می‌بینیم یک حوزه علمی در سده یازدهم در مکه شکل گرفته و کاتبان مشغول استنساخ بوده‌اند و به عنوان متن درسی از آن استفاده می‌کردند و این داده‌ها به عنوان یکی از منابع درجه یک حوزه تاریخ و تمدن است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده حج و زیارت کمبود اطلاعات را مشکل اساسی نگارش تاریخ دانست و گفت: وقتی به کتاب «اعلام المدینه» استاد واثقی مراجعه می‌کنیم به اطلاعاتی درباره شیعه مدینه می‌رسیم که همه این‌ها را دانشجویان می‌توانند در رساله‌هایشان آن را بررسی کنند و تاریخ فرهنگی ـ اجتماعی در دوره‌های قدیمی‌تر مورد بررسی قرار گیرد.
خامه‌یار در پایان تصریح کرد: کارهای واثقی محصول یک کار عاشقانه است که از علاقه سرشار او سرچشمه گرفته است؛ در یک فضای آکادمیک و محصول یک کار استادانه.
بازار کتاب پر از کتاب‌های تکراری شده است
سپس ابوالفضل حافظیان بابلی، کتابشناس و نسخه‌شناس درباره اهمیت آثار حجت‌الاسلام واثقی بیان کرد: امتیازی که در آثار استاد واثقی قابل مشاهده است نخست انتخاب موضوع پژوهش است. بازار کتاب پر از کتاب‌های تکراری است که از هم رونویسی شده‌اند. اما استاد واثقی به دنبال شایسته‌ترین موضوعی هستند که محققان از آن غفلت کرده‌اند و البته پیمودن این وادی دشوار برای هرکسی مقدور نیست.
او ادامه داد: امتیاز دیگر پژوهش‌های او جامع‌الاطراف بودن است که اطلاعات بکر در آن موج می‌زند. در حقیقت او به دنبال اصلی‌ترین منابع یعنی نسخه‌های خطی و منابع غیر چاپی می‌رود و سفرهایی کرده است که ما اندکی از آن را حاضر نیستیم. آنچه در منابع آمده کاملاً قابل اعتماد است و او مقلد نیست و مجتهد است.
حجت‌الاسلام سید عبدالفتاح نواب، نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت در ادامه این مراسم به صفات اخلاقی واثقی اشاره کرد و گفت: پژوهشگر در کشور فراوان است و پژوهش بسیار دیده می‌شود ولی آنچه از پژوهشگری مهم‌تر است انسان‌سازی است. صفات اخلاقی و خودسازی که اساس بعثت پیامبر (ص) است در حاج آقا واثقی بسیار دیده می‌شود. از این مرد ما جز تلاش، فعالیت، اخلاص و فداکاری در راه دین چیز دیگری ندیدیم. چه بسیار کتاب‌هایی که او احیا کرد که اگر تلاشش نبود از میان رفته بود.
پژوهشگران به نسخه‌های خطی مراجعه کنند
در پایان مراسم حجت‌الاسلام حسین واثقی، ضمن قدردانی از موسسه خانه کتاب بیان کرد: همکاران موسسه خانه کتاب سال گذشته به قم آمدند، مصاحبه‌هایی تهیه کردند و فیلمی را که امروز به نمایش درآمد را ساختند.
او ادامه داد: امروز درباره من صحبت‌هایی شد یک پاسخ از کلام حضرت علی (ع) می‌توانم بگویم که می‌فرمایند: «خداوندا مرا بهتر از آنچه می‌پندارند قرار بده و آنچه را که دیگران می‌پندارند قرار ده و لغزش‌های من را بیامرز» امیدوارم پژوهشگرانی که در این میدان پژوهش عمری را صرف کرده‌اند به نسخه‌های خطی مراجعه داشته باشند تا خلاء پر شود و به بخش‌هایی که وارد نشدند داخل شوند. ما باید افق‌هایی جدید را بیابیم چون روزی باید در پیشگاه اهل بیت(ع) جوابگو باشیم.
حجت‌الاسلام واثقی با تأکید بر اینکه در آثارش به تاریخ ایران هم می‌پردازد، بیان کرد: خوشحالم که در حین اینکه مشغول کار بودم برای این کتاب‌ها مخاطب وجود دارد. همیشه فکر می‌کردم مخاطب این کتاب‌ها بعد از درگذشت من خواهد بود. نوشتن این کتاب‌ها گام نخست است و باید دیگران همت کنند. استادان باید برای آثار شاگردان خود تقریظی بنویسند و به آنها بگویند این چنین باش. من در ضمن اینکه تاریخ تشیع را نگارش کردم تاریخ وطن عزیزمان را هم نوشته‌ام. اگر دقت کنید بیشتر کاتبان ایرانی هستند.
در بخشی از این مراسم مؤسسۀ خانۀ کتاب، مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، انجمن فهرست‌نگاران، بنیاد قم پژوهی، مؤسسۀ کتابشناسی شیعه، پایگاه اطلاع‌رسانی بساتین و پژوهشکده حج و زیارت با هدایایی از زحمات حجت‌الاسلام واثقی تقدیر کردند.
