میراث مکتوب- فن مادّه تاریخ‌نویسی از ظرائف فنون شعریه است و اغلب آن را جزء صنایع مستظرفه مانند: موسیقی و نقّاشی و امثال آن دانسته‌اند. این فن مربوط به حساب جُمَل است. مادّه تاریخ یعنی مقیّد کردن ارقام فرّار و اشتباه‌پذیر ریاضی به حروف دری و بیان سال‌های تاریخی در قالب کلمات و عبارات و جُمل به منظور حفظ ضبط صحیح تاریخ وقایع مختلف: تولّد، مرگ، ازدواج، فتح، شکست، جلوس، تاسیس بناهای مذهبی یا عام‌المتفعه با حفظ تناسب کلمات و عبارات با اصل واقعه، به عبارت دیگر مادّه تاریخ در علم بدیع سخنی است که درباره پیشامدی چون مرگ کسی یا ساختن بنایی و جز اینها در مصراعی یا بیتی چنان پردازند که چون مجموع حروف آن را به حساب جُمَل شماره کنند، سال آن پیشامد پدیدار گردد. این کار، از حدود قرن 14 هجری آغاز شده و تا امروز به شکل بسیار کم‌رنگ‌تر و تقریباً از رونق افتاده ادامه یافته است. (پیشگفتار مهرداد اکبری بر مُخبرالواصلین، ص 20-21)
«مُخبرالواصلین» (سال تالیف: 1060 هجری) و «مفتاح التّواریخ» (سال تالیف: 1264هجری) دو کتابی هستند شامل مادّه تاریخ که به زبان فارسی در هندوستان نوشته شده بود. هر دو کتاب را مهرداد اکبری تصحیح کرده است که به تازگی چاپ شده‌اند.
از پیشگفتار مصحّح بر «مفتاح‌التّواریخ»:
مفتاح‌التّواریخ از جمله تذکره‌های شبه‌قارّه هند به زبان فارسی است که توماس ویلیام بیل (Thomas William Beal، درگذشت: 1292 هجری در شهر آگرا، هندوستان) – از افسران کمپانی هند شرقی- بر پایه ذوق شخصی و تمنّای درونی خویش نسبت به جمع‌آوری و تدوین تاریخی منقّح و به دور از اشکالات و نواقص تاریخ‌های پیش از خودش فراهم آورده است: تاریخ ولادت و به سلطنت رسیدن و وفات پادشاهان، تراجم علما، عرفا و شعرا با ذکر وقایع و رویدادهایی از آغاز سال هجری تا زمان تالیف یعنی 1264 هجری. این اثر نه تنها از حیث ثبت وقایع و حوادث تاریخی، بلکه از جهت ثبت سنگ‌نوشته‌های اماکن و مقبره‌هایی که خود در محل آن حضور یافته است، حائز اهمیّت بسیاری است. مانند: مساجد، ابنیه، بقعه‌ها، اماکن مقدّس، کتیبه‌های تاریخی، باغ‌ها، حوض‌ها، چاه، قلعه، کاخ.
همچنین این اثر، حاوی مجموعه‌ای سرشار و در خور توجّه از اشعار ادبی به زبان فارسی و گاه عربی، هندی، اردو و گُجراتی است که از شعرای برجسته فارسی و گاه گاه از شعرای گمنام شبه‌قارّه هند است. در متن کتاب، آنچه بیش از همه جلب توجّه می‌کند، وجود مجموعه‌ای پُربار از انواع مادّه تاریخ نثر و نظم او تعمیه‌های بسیار است که به مناسبت تاریخ‌های مختلف از کلیه کتاب‌های در دسترس مولف گردآوری شده است. توماس بیل در ثبت، از تاریخ‌های متعدّد استفاده کرده است: هجری قمری، میلادی، هندی، فصلی، الهی، جلالی و رومی.
از جمله تذکره‌هایی که مورد استفاده و الهام‌بخش توماس بیل بوده‌اند: تذکره‌الاولیاء، تذکره دولت‌شاهی، تذکره کلمات‌الشّعراء، نفحات‌الانس، تذکره هفت اقلیم،مرات اسکندری، منتخب‌التّواریخ، تاریخ عالم آرای عبّاسی، طبقات اکبری. بیشترین ارجاعات توماس بیل به کتاب «مُخبرالواصلین» بوده است.راهنما و مشاور توماس بیل در تدوین کتاب هنری میرس الیوت (Henry Mires Elliot ،1808-1853) بوده است.
«مفتاح‌التّواریخ» در سال 1284 هجری/ 1867 در مطبع نَوَل کشور، شهر لَکنو منتشر شده بود.
فهرست مطالب کتاب تصحیح شده:
– ادبیات فارسی در هند، تذکره‌نویسی
– توماس ویلیام بیل: نام؛ زندگی؛ آثار
– مفتاح‌التّواریخ: سبب تالیف؛ شیوه نگارش؛ نثر؛ شعر؛ استفاده از منابع و متون دیگر؛ مطالب نو؛ راهنمای توماس بیل؛ چاپ سنگی مفتاح‌التّواریخ
– آثاری که به نحوی از مفتاح‌التّواریخ استفاده کرده‌اند
– مادّه تاریخ: طریقه محاسبه مادّه تاریخ؛ اصول و قواعد مربوط به این فن
– آثار مرتبط با مادّه تاریخ: مُخبرالواصلین؛ نخبة التّواریخ فی مواد التّواریخ؛ مواد التّواریخ؛ مادّه تاریخ؛ حساب جُمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی
– منشی نَوَل کشور: چاپ سنگی، چاپ سنگی مورد استفاده و شیوه تصحیح.
پس از این پیشگفتار: متن کتاب، حاشیه ها، آیات، کتاب‌ها، جای‌ها، اشخاص، مصراع‌ها، مادّه تاریخ‌ها، تعلیقات، کتاب‌نامه.
مشخصّات کتاب: «مفتاح‌التّواریخ» مولف: توماس ویلیام بیل، تصحیح و تحقیق: مهرداد اکبری، انتشارات ابوالحسنی، قم، 1397.
***
از پیشگفتار مصحّح بر بر «مُخبرالواصلین»:
ابوعبدالله محمّد فاضل بن سیّد حسن حسینی ترمذی اکبرآبادی معروف به مظهرالحق (1025- 1106هجری) در زمان شهاب‌الدّین شاه‌جهان در آگرا زندگی می کرد. مردی صوفی مسلک و اهل ذوق و دارای طبعی سلیم بود. محمّد فاضل ترمذی در سال 1060 هجری در سن 35 سالگی و به خواهش فرزندش – سیّد عبدالله- «مُخبرالواصلین» را در مدّت یک هفته سرود. تذکره‌ای منظورم است در باب تاریخ وفات پیامبر (ص)، شهادت ائمه معصومین علیهم‌السّلام، وفات اصحاب پبامبر (ص) و عرفای بزرگ قرن دوم هجری تا عصر نویسنده.
در اثنای تحقیق برای به دست‌آوردن متنی مصّح از «مفتاح التّواریخ» تالیف: توماس ویلیام بیل، به مادّه تاریخ‌های زیادی برمی‌خوردیم که از کتاب «مُخبرالواصلین» نقل شده بود و بر آن شدیم تا نسخه‌ای از این کتاب، به دست آورده در تصحیح متن «مفتاح التّواریخ» از آن بهره جوییم.
ابتدا چاپ سنگی (کتب‌خانه نذیریه، هندوستان، 1249 هجری) متعلّق به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را به دست آورده و بعد از استنساخ متن کتاب برای مقابله اشعار کتاب مفتاح‌التّواریخ، با ارزش‌های ادبی و مادّه تاریخی آن اشنا گشته و مصمّم به احیاء این اثر شدیم. نسخه آستان قدس و نسخه کتاب‌خانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامی عَلیگَر کتابت شده در هند به تاریخ 1167 هجری که در مرکز میکروفیلم نور نگهداری می‌شود. و پس از مقابله نسخه‌ها و چاپ سنگی، متن حاضر به دست آمده است. کلّیه ماده تاریخ‌های اشعار در بخش نمایه‌ها حل شده و عدد سال مورد نظر به دست آمده است.
فهرست مطالب کتاب تصحیح شده:
پیشگفتار شامل:
ادبیات فارسی در شبه‌قارّه؛ نویسنده، مخبرالواصلین؛ شیوه نگارش؛ مادّه تاریخ، طریقه محاسبه مادّه تاریخ؛ اصول و قواعد مربوط به این فن؛ آثار مرتبط با مادّه تاریخ: نخبة التّواریخ فی مواد التّواریخ؛ مواد التّواریخ؛ مادّه تاریخ؛ حساب جُمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی؛ مفتاح‌التّواریخ؛ نسخه‌های مورد استفاده و شیوه تصحیح؛ چاپ سنگی مُخبرالواصلین؛ شیوه تصحیح؛ علائم اختصاری.
پس از این پیشگفتار: مقدمّه مولف، متن کتاب، نمایه‌ها (آیات، کتاب‌ها، جای‌ها، نام‌ها)، ماده تاریخ‌ها، تعلیقات، کتاب‌نامه.
مشخصّات کتاب: «مٌخبرالواصلین» (براساس منابع اهل سنّت)، مولف: محمد فاضل ترمذی اکبرآبادی، تصحیح و تحقیق: مهرداد اکبری، انتشارات ابوالحسنی، قم، 1397.
فهرست «مفتاح‌التّواریخ» و «مُخبرالواصلین» را دانلود کنید: اینجا و اینجا