میراث مکتوب- «ریاض الملوک فی ریاضیات السّلوک» نوشتۀ نظام‌الدین شامی از سوی بهروز ایمانی، تصحیح و تحقیق شده و انتشارات دکتر محمود افشار یزدی نیز کار چاپ آن را بر عهده داشته است.
«ریاض الملوک فی ریاضات السّلوک»، ترجمۀ سُلوان المطاع فی عدوان الاتباع ابن ظفر صلقی مکّی (۴۹۷-۵۶۵ق) است به قلم نظام‌الدّین شامی (۷۴۰-۸۱۰ق) که به سلطان اویس جزایری (حک:۷۵۷-۷۷۶ق) اتحاف شده است. به گفتۀ مصحح شامی در ترجمۀ این کتاب، دست ذوق را آزاد گذاشته و انشایی تازه از آن به سبک کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه و سندبادنامه پرداخته است. در قالب ابواب پنج‌گانۀ کتاب که با نقل حکایات متعدد همراه است، به مسائل و مطالب سیاسی، اخلاقی و حکمی پرداخته شده است.
ایمانی در مقدمۀ خود بر این اثر به دستنوشته‌های ریاض الملوک پرداخته و عنوان کرده است که دستنوشته‌های این اثر در ۱۸ کتابخانۀ دنیا نگهداری می‌شود. وی در تصحیح این کتاب از دستنویس‌های کتابخانۀ پرتوپاشا، نسخۀ خطی کتابخانۀ بریتانیا، ملتقطات خمسۀ نظامی، ملتقطات خمسۀ دهلوی، شرح اسماء حسنی و ریاض الملوک فی ریاضات السّلوک اثر علی بن محمد نظام استفاده کرده است.
به گفتۀ مصحح این اثر، سال کتابت ریاض الملوک مغشوش و مبهم است و در تحریر سال کتابت آن، سهوی روی داده است. وی سؤالی مطرح می‌کند که آیا، آن را باید به «ثلاث و ثمانین و سبعمائة» خواند که مطابق کتابت نسخۀ پرتوپاشا است، که خود نظامی شامی تحریر کرده و نسخۀ بریتانیا از روی آن استنساخ شده، و یا این که به صورت «ثلاث و ثمانمائة» می‌توان خواند؟
ایمانی، اعتقاد دارد که تاریخ ۸۰۳ ق را با چند دلیل و قرینه، می‌توان پذیرفت. به نظر او نظام در سال ۷۶۸ق دیباچۀ ریاض الملوک را در بغداد از نظر سلطان اویس جلایری گذرانده و اتمام آن مدتی به دلیل موانع ایام و شواغل روزگار به تعویق افتاده تا اینکه پس از مدتی (احتمالا ۸۷۳ق) به انجام آن توفیق یافته است.
مصحح کتاب «ریاض الملوک فی ریاضات السّلوک» در بخش دیگری از مقدمۀ خود بر این اثر به نسخۀ پرتوپاشا به عنوان کهن‌ترین نسخۀ ریاض الملوک نگاه می‌کند و اذعان دارد که این نسخه به قلم خود نظامی شامی رقم خورده، اما نسخۀ بریتانیا، دارای اصلاحات و افزودگی‌هایی است که حاکی از بازنگری نظام در متن اثر است. وی می‌نویسد: این نسخه به اعتبار صحت متن نیز معتبر و قابل توجه است، و ما با نظر به این معیارها، آن را به عنوان نسخۀ «اساس» برگزیدیم که در پاورقی‌ها با علامت«س» مشخص شده است.
وی در ادامه به نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نیز اشاره کرده و عنوان می‌کند که این نسخه پنجمین دستنویس کهن ریاض الملوک است که به خطی زیبا و خوانا استنساخ شده و بدین ترقیمه پایان یافته است: «تمّ بفضل اللّه و انعامه فی محرّم سنة ۸۶۴». از منظر ایمانی، بخش عمده‌ای از باب اول ریاض الملوک در این نسخه نیست، و ظاهرا هنگام صحافی افتاده است. علامت اختصاری «ج» در پاورقی‌ها مربوط به این دستنویس است.
این مصحح به نسخۀ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نیز پرداخته است. وی نوشته است: «این نسخه با خط نستعلیق بسیار زیبا با جداول طلایی و لاجوردی، در سال ۹۶۵ق تحریر یافته است. کاتب نسخه، شیوه‌های ویرایش روزگار خود را در متن، اعمال کرده و نهایت دقت را در نوشتن، مبذول داشته است». نسخۀ خطی کتابخانۀ ملک، دیگر نسخه‌ای است که مصحح به آن اشاره کرده است.
«ریاض الملوک فی ریاضات السّلوک» در پنج باب نوشته شده است. «باب اول در تفویض و نتایج آن»، «باب دوم در تأسی و فواید آن»، «باب سوم در صبر و عواید آن»، «باب چهارم: در رضا و میامن آن» و «باب پنجم در زهد و عواقب آن» نام دارد. نظامی در این ابواب حکایاتی مطرح کرده و ضمن آن‌ها مسائل اخلاقی و سیاسی را پیش کشیده است.
«خاتمة الکتاب» بخش پایانی این اثر است. پیوست‌ها، واژه‌نامه، تصویر دستنویس‌ها و نمایه‌ها از موارد ذکر شده در این بخش است. در بخش کتابنامه نیز عناوین آثار چاپی و خطی در دسترس خوانندگان و علاقه‌مندان قرار گرفته است.
انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن «ریاض الملوک فی ریاضات السّلوک» را در ۹۵۶ صفحه، به بهای یکصد و پنجاه هزار تومان، منتشر و راهی بازار کتاب کرده است.
مریم مرادخانی