میراث مکتوب – شيخ ابومحمد روزبهان بقلی شيرازی معروف به شيخ شطاح (606-522 ه.ق)، يكي از بزرگترين شخصيت های تاريخ تصوف ايران است؛ تا آنجا كه او را در كنار بزرگانی چون شيخ احمد غزالی، اوحدالدين كرمانی، حمیدالدین ناگوری و فخرالدين عراقی (و شايد برتر از آنها) يكي از چند قلۀ برجستۀ تصوف عاشقانه دانسته اند. با اين حال، تاکنون، آثار او آنگونه كه شايسته است، در مطمح نظر اهل تحقيق قرار نگرفته است. اين آثار طيفی گسترده از دانشهای اسلامی و صوفيانه، از تفسير قرآن تا فقه، کلام و صرف و نحو را در بر می گيرد. او را به علاوه سرسلسلۀ طريقتی موسوم به روزبهانيه می دانند؛ سلسله ای كه اگرچه فاقد پيوست و امتدادی تاريخی بود، اما در روزگار حيات خويش بر تصوف باليده در فارس (و حتي ايران و خارج از ايران) تاثير نهاد.
نام شيخ، به تصريح آثار وي و تمامي مآخذی که از او ياد کرده اند، روزبهان است. شرف الدين ابراهيم و عبداللطيف شمس، نبيرگان شيخ که دو تذکرۀ تحفة العرفان و روح الجنان را در وصف احوال او نگاشته اند.
يکی از آثار مهم روزبهان، کشف الاسرار به عربي است. كشف الاسرار از جهات مختلف در ادبيات صوفيانه متنی برجسته و متمايز است؛ تا آنجا كه پل نوویا آن را «در حوزۀ عرفان اسلامي، بلكه ادبيات عرفاني جهان، بی نظير» خوانده است (روزبهان بقلی،51) هانری کربن نیز گفته «شاید این اثر، در ادبیات عرفانی همۀ اعصار یگانه باشد» (تاریخ فلسفۀ اسلامی،406). اين كتاب، به گزارش و شرح رؤياها و مكاشفه هایی می پردازد كه در درازنای ساليان سلوك، بر روزبهان بقلی، رخ نموده بوده اند. او می گويد که «و بر من از وقت بلوغم تا اینک که پسری پنجاه و پنج ساله ام، مگر به خواست خدای، روزی و شبی نگذشت جزآنکه عالم غیب بر من گشوده شد و در آن، از مشاهدات بشکوه و صفات قدیم و معارج والا، یکباره و بسی بارها بدیدم آنچه بدیدم» (بند 47).
كشف الاسرار، زندگی نامۀ باطنی روزبهان و شرح شماری از رؤياها و مكاشفه های اوست؛ رؤياها و مکاشفه هایی كه مي تواند از لحاظ كيفيت و عمق ادراك و دريافت شخص ناظر، و از نظر زيبايي تمثل و شيوۀ توصيف و نيز تحليلی شبه فلسفی که شخص ناظر از دیدارهاي خويش به دست می دهد، از بی نظيرترين نمونه ها در عالم ادبيات صوفيانه به شمار آيد.
کتاب کشف الاسرار تاکنون به صورت کامل تصحيح نشده بود و تنها حدود يک چهارمِ متن آن، به سال 1970 ميلادي، توسط پل نوويا بر اساس تک نسخۀ بغداد، تصحيح و در مجلۀ المشرق به چاپ رسيده است (406- 385). بخش مختصری از آن نیز به سال 1971، توسط نظیف حوجا در استانبول براساس تک نسخۀ خطی موزۀ کیونغلوی قونیه تصحیح و چاپ شده است (به نقل از: روزبهان بقلی، 250). بخش های کوتاهی از اين کتاب در ضمن دو تک نگاری قدیمی دربارۀ روزبهان، تحفة العرفان (13 -12) و روح الجنان (174 – 166 و 350) به فارسی ترجمه و نقل شده است.
تصحيح حاضر بر اساس نسخۀ خطی شمارۀ 931 کتابخانۀ آستان قدس رضوي صورت گرفته است. اين نسخه در جمادی الثانی سال 1064 هجری قمری در 51 صفحه 23 سطری و به خط نسخ تحرير شده است. کاتب نام و نشان خود را ياد نکرده است.
مصحح نسخۀ چاپي «پل نوويا» را نيز که بر اساس نسخۀ بغداد سامان يافته است، با نسخۀ اساس مطابقت داده است. همانگونه که گفته شد، چاپ نوويا حدود يک چهارم کل متن را در بردارد. درچند مورد هم ضبط دو نوادۀ روزبهان، شرف الدین ابراهیم و عبداللطیف را، در معدود پاره هایی که از کتاب نقل کرده اند، با متن مطابقت داده است.
در تصحيح، نسخۀ اساس را بازنويسي کرده است و جز در مواردی که غلطي مسلم ديده می شد (و البته شمار آنها زیاد است)، در نسخۀ اساس دست نبرده است. در غير اين صورت، شکل صحيح را، گاه به استنباط شخصي و گاه بر اساس چاپ نوويا و ضبط عبداللطیف و شرف الدین در متن برده و ضبط نسخۀ اساس را در پاورقي ثبت کرده است.
روزبهان بقلی شیرازی، کشف الاسرار، مقدمه، تصحیح و ترجمه: مهدی فاموری، یاسوج، رزبار، 234 صفحه، بها: 140000 ریال، 1393.