میراث مکتوب – این کتاب، كتابی است در باب اعتقادات و مسائل دینی اسلامی و شرعی. در این كتاب كه ترجمۀ آن به فرمان امیر نوح سامانی در سال 370 ق انجام شد، از اندیشه‌های كلامی ماتریدی حمایت شده است و این اندیشه‌ها با حاكمیت هر نوع پادشاهی سازگاری از خود نشان می‌دهد.
کتاب در 61 مسئله با مقدمه و خاتمه آورده شده است. این 61 مسئله در اصول عقاید است و مسائل کلامی چون صفات خدا و ازلیت و ابدیت او، مرتبۀ پیامبران، معراج و صراط و بهشت و دوزخ و نکیر و منکر و ….؛ ولی از فقه نیز پاره‌ای مسائل در این کتاب آمده است و برخی از فروع مذهب بیان شده است، مسائلی که محل اختلاف فقیهان است و اهل سنت راست عموماً و حنفیان را خصوصاً.
ابواب و مسائل کتاب نه توالی عقلی دارد و نه علمی. مسائلی پراکنده از این سوی و آن سو در اعتقادیات. ایجاز و اطناب نیز به شیوه‌ای منطقی استوار نیست که گاهی معضله‌ای مبهم و دشوار به کوتاهی آمده و مسئله‌ای روشن و آشکار به درازی.
استدلالات بیشتر بر پایۀ نقل است تا عقل، یعنی کتاب و سنت و گاه روایتی و حکایتی. مطالب کتاب گذشته از فواید زبانی و ادبی از دو رو سودمند است: نخست از نظر سیر علوم اسلامی و تاریخ کلام و دیگر از نگاه پژوهش اجتماعی و مطالعۀ اندیشه‌ها و پندارهای مردمان آن زمان.
در ابتدای کتاب آمده است: اما بدانک سبب تصنیف این کتاب آن بود: که بی‌راهان و مبتدعان و هواداران بسمرقند و بخارا و ماوراءالنهار بسیار شدند. پس ائمه و فقها و علماء سمرقند و بخارا و ماوراءالنهر گرد آمدند و گفتند: آبا و اجداد تا بودند، بر طریق سنت و اجماع بوده‌اند. اکنون هواهای مختلف پیدا شد و ما را جای ترس است، این سخن را به امیر خراسان رسانیدند.
امیر عادل اسماعیل بفرمود: مر عبدالله بن ابی جعفر را و باقی فقها را که بیان کنید مذهب راست و طریق سنت و جماعت، آنکه پدران ما بر آن بوده‌اند. پس ائمه و او اشارت کردند به خواجه ابوالقاسم سمرقندی و آن را گفتند: پیدا کن ما را راه راست سنت و جماعت آنکه پیغمبر علیه السلام بر آن بود و بفرمود تا تصنیف کرد این کتاب را بتازای. و بنزدیک امیر خراسان آورد و عرضه کرد همه پسندیدند و گفتند: راه راست سنت و جماعت اینست.
پس امیر خراسان بفرمود که این کتاب را بپارسی گردانید تا چنانکه خاص را بود عام را نیز بود و منفعت کند و مذهب را نیکو بدانند و از هوا و بدعت دور باشند.
ابوالقاسم اسحاق بن محمد حکیم سمرقندی، ترجمۀ السواد الاعظم، اهتمام: عبدالحی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، 1393.
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات