میراث مکتوب – ترجمه انگلیسی و تصحیح دقیق پروفسور جان والبریج، برای نخستین بار سه رساله فرق الطب، الصناعة الصغیرة و الاسطقسات على رأي ابقراط، اثر جالینوس اسکندرانی را پیش روی خوانندگان غربی قرار می دهد.
این رسالات برای نخستین بار در الکساندریای یونان باستان (= اسکندريه) توسط گروهی از عالمان طب در برای آموزش آثار متناظر جالینوس تآلیف شد. این متون برخلاف طبیعت برهانی جالینوس نظریات طبی وی را به روشنی با طبقه بندی نظام مند مفاهیم بنیادی، امراض، بیماریها و اعضای بدن تبیین می کند. این آثار پس آنگاه احتمالاً از سوی حنین ابن اسحاق، مترجم نامدار، به عربی ترجمه شده و تآثیرات شگرفی بر ادبیات و اندیشه های طبی در عالم اسلامی نهاد.
این اثر که برای نخستین بار هر سه متن را کنار هم می آورد، تصحیح امروزین هر سه متن، مشتمل بر تصحیح مدرن و انتقادی متون عربی همراه با ترجمه ای دقیق و عالمانه به زبان انگلیسی است. این متون سه گانه (از مجموع شانزده رساله که این نخستین مجلد آن است)، به دلیل ربط علمی و فلسفی شان برگزیده شده اند.
متن نخستین، رساله ای است که فی فرق الطب، نام دارد و در اصل شرحی است که بر یکی از مهمترین و کهنترین متون فلسفه علم. جالینوس در این اثر کوتاه معرفت شناسی طبی سه مکتب اصلی طب معاصرش را مورد بحث قرار می دهد: عقلگرایان، مکتب خودش و مکتب بقراط که بر آن بود که طبیب برای معالجه ای اثرگذار باید کارکرد درونی بدن را بداند؛ تجربه گرایان برآن بودند که تجربه عملی اطباء بسنده درمان موثر است و متدیست ها که معتقد بودند که تمام دانش پزشکی باید به کمی و فزونی رسوباتی که از منافذ بدن خارج می شود، تقلیل یابد. این رساله، افزون بر تامل در براهین جالینوس اطلاعات خوبی از فلاسفه پیشا سقراطی به دست می دهد.
رسالۀ دوم یعنی الصناعة الطبیة الصغیرة، شرح رساله ای است که در غرب صناعت خرد (Microtechne) نام گرفته است. جالینوس در این اثر با نظام غیرمعمولی، عقاید خود بر معالجه و درمان را تلخیص و مزاجها را شرح می کند و سپس از آثاری که نشانگر مزاجهای چهار عضو اصلی ـ یعنی قلب، کبد، مغز و اندامهای تناسلی ـ است، بحث کرده و در ادامه از بیماریهای سیستمی چون تب و جراحات و زخم ها سخن می گوید. این رساله مباحث جالینوس را خلاصه و تبیین کرده و می توان گفت که بهترین مقدمه بر طب جالینوس را پدید آورده که به همین دلیل هم در عالم اسلامی تاثیرات گسترده ای داشته است.
رسالۀ سوم یعنی الاسطقسات على رأي ابقراط، با اموری سروکار دارد که ما امروزه آنها را زیست شیمی و زیست شناسی می نامیم. رساله با این بحث آغاز می شود که عناصر چگونه برای سرشتن مزاجها ترکیب شده و آنگاه از شیوه و کارکرد مزاجها در بدن سخن می گوید. متن اصلی جالینوس و رساله کنونی شواهدی بسیار مهم در عقاید قدما درباب نظریه ماده و و مبانی شیمی اند و همچنین آثاری گرانسنگ در تاریخ علم اند. هر دو رساله اطلاعات بسیاری درباره مباحثات فیلسوفان قدیم درباب این موضوعات در خود حفظ کرده اند.
به گواهی نسخه های خطی و اقتباسات و نقل قولهایی که در آثار و نوشته های طب اسلامی از این رسالات گرفته شده، می توان به وسعت استفاده از این رسالات همراه با متون اصلی جالینوس در دوره اسلامی تاکید کرد.
تصحیح و مقابله انتقادی این اثر با استفاده از 6 تا 9 نسخه خطی متفاوتی که عمدتاٌ در مراکز نسخ خطي استانبول بوده اند، با دقت و تامل بسیار انجام شده است. این تصحیح همه حواشی مهم از جمله حاشیه ای که در برخی نسخه ها توسط ابن تلمیذ نوشته شده را شامل می شود. بنابراین تمام این متون و حواشی علاوه بر تصحیح به انگلیسی عالمانه ای هم ترجمه شده اند.
در کنار ترجمه یادداشتهای نظام مندی هم در تبیین موضوعات خاص و ربطهای درونی رسالات با متون جالینوس آمده است.
مقدمه اثر مشتمل بر تحقیقی جامع از موضوعات تاریخی مربوط به متون و جمع آوری اطلاعاتی درباب مبداء، مولفان، اهداف و اسباب است. مقدمه به تنهایی مشارکتی مهم در تبیین نحوه فهم و انتقال علوم قدما در میان عالمان مسلمان است. بعلاوه مقدمه کتاب تاثیرات آموزه های طبی و فلسفی اسکندریه رومی بر توسعه سنت علمی و فلسفی عالم اسلامی را هم مورد بررسی قرار می دهد.سه ضمیمه و یک واژه نامه به این اثر افزوده شده اند. سه ضمیمه شامل: ۱. زندگینامه موجزهمه اطباء و فلاسفه ای که نامشان در متون سه گانه ذکر شده و یا در ارتباط با آن بوده اند. ۲. جدول مقایسه ای تمام اطبایی که به هر یک از سه مکتب طبی وابسته بوده و در رساله فرق الطب نامشان برده شده است. و ۳. تطبیقی میان اصطلاحات به کار رفته در باب اعضای چشم در رساله های عربی، متن یونانی جالینوس، ده رساله حنین بن اسحاق درباب چشم و پزشکی مدرن انگلیسی.
واژه نامه کتاب بیش از هزار واژه فنی و نیمه فنی عربی، با معادلهای انگلیسی و در موارد ممکن یونانی قدیم را دربرمیگیرد و در پایان هم نمایه نام ها، اصطلاحات فنی، اصطلاحات خاص عربی ویونانی آمده است.
در نهایت، این اثر مشارکت بسزایی در مطالعه و تدوین مبانی طب اسلامی است که ساختار متضلع و جهانی تمدن قرون میانه اسلامی را به تصویر می کشد. اصل رسالات شرح عالمان نخستین مسیحی بر آثار طبی جالینوس است که بعدها توسط حنین ابن اسحاق در دوران حکمرانان اسلامی به عربی ترجمه شده است. نسخ خطی برجا مانده توسط نساخان مسیحی و مسلمان نوشته شده و بیشتر نسخه های خطی هم در کتابخانه های غنی دوران اسلامی نگهداری شده است.
اين اثر با مشخصاتِ انگليسي:
The Alexandrian Epitomes of Galen،Volume 1: On the Medical Sects for Beginners; The Small Art of Medicine; On the Elements According to the Opinion of Hippocrates.
By: John Walbridge
Brigham Young University – Bilingual edition، 2015، 455p.
به زبان عربی و انگلیسی، در ايالات متحده امريکا، منتشر گرديده است.
بايد افزود دکتر جان والبریج، استاد فلسفه اسلامی و مطالعات شیعی و ایرانشناسی دانشگاه ایندیانای آمریکاست که پیش از این به همراه دکتر حسین ضیایی،کتاب حکمة الاشراق سهروردی را از عربی به انگلیسی ترجمه و تصحیح انتقادی کرده است. همچنین کتب دیگری نيز درباره فلسفه اشراق، به زبان انگلیسی منتشرنموده است.
سيد امير حسين اصغری
منبع: بساتین