میراث مکتوب- منظور از حِسْبَه در فقه سیاسی اسلام تشکیلاتی اداری‌ـ‌دینی در حکومت اسلامی است که بر امور مذهبی، اقتصادی و اجتماعی افراد جامعه‌ی اسلامی نظارت دارد. از مهم‌ترین اندیشمندان مسلمانی که در مورد مفهوم «حسبه» نگارشی داشته‌اند می‌توان به ماوردی و غزالی اشاره کرد. احمد صبحی منصور، اسلام‌شناس و نویسنده و فیلسوف مصری، در کتاب تبارشناسی حسبه: بنیان تفتیش عقاید در خلافت عباسی تلاش دارد تا بتواند از پدیده‌های اجتماعی، فرهنگی و دینی با رویکردهای متعدد ـ از جمله رویکردهای فلسفی، تاریخی و جامعه‌شناختی ـ شناخت و تحلیلی نو ارائه دهد.
ساختار کتاب تبارشناسی حسبه
احمد صبحی منصور کتاب تبارشناسی حسبه را در چهار بخش نوشته است. کتاب با بخش مقدمه آغاز می‌شود که در آن صبحی منصور حسبه را از لحاظ معنای لغوی و معنای شرعی بررسی می‌کند. بخش دوم کتاب، که فصل اول کتاب است، حسبه را در احکام فقهای اهل تسنن بررسی می‌کند. در ابتدای این بخش، صبحی منصور به بررسی حسبه در نگاه غزالی و ماوردی، دو اندیشمند بزرگ اسلامی در این حوزه، پرداخته است و پس‌از آن حسبه را از دید ابن تیمیه، مالک بن انس، ابو حنیفه و محمد ابن ادریس شافعی بررسی می‌کند. بخش بعدی کتاب فصل دوم آن است که جایگاه مبنای حسبه را در قرآن کریم بررسی می‌کند. واپسین بخش کتاب بخش خاتمه است که سه پیوست را در خود جای داده است.
ایده‌ی کتاب تبارشناسی حسبه
احمد صبحی منصور از مفهوم «حسبه» برای شناخت مناسبات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جهان اسلام استفاده می‌کند و می‌کوشد تا آن را در واقعیت کنونی مورد مشاهده و بررسی قرار دهد. صبحی منصور از طریق تحلیل خود از مفهوم «حسبه» بسیاری از مسائل معاصر جهان عرب و اسلام مانند هویت، دموکراسی، سکولاریسم و تغییرات اجتماعی و فرهنگی را بررسی می‌کند. روش احمد صبحی منصور در تبارشناسی حسبه روشی فلسفی و چندوجهی است که از ترکیب تحلیل‌های تاریخی، فلسفی و اجتماعی برای درک پدیده‌های فرهنگی و سیاسی استفاده می‌کند و بدین منظور سیری تاریخی از صدر اسلام تا زمان حاضر را به دست مخاطب می‌دهد:
«آغاز شکوفایی فکری در تاریخ مسلمانان مصادف بود با قرن دوم هجری تا انتهای قرن سوم – یعنی وقتی‌که پیشوایان مذاهب فقهی، نحوی، لغوی، کلامی، حدیث، فلسفه و… ظهور کردند. پیشوایان فقه در قرن دوم و سوم هیچ‌گاه به موضوع حسبه و احکام آن نپرداختند، این در حالی است که فقهای مقلد در دوران‌های جمود (از قرن هشتم تا پایان عصر عثمانی) احکام و فتواهایی را به این پیشوایان نسبت دادند که با واقعیت در تضاد است.»
صبحی منصور در تبارشناسی حسبه بر وضعیت نهاد حسبه در دوره‌ی بنی‌امیه و بنی‌عباس نگاه دارد و نقش حسبه و محتسب را در دستگاه سیاسی عباسیان عنصری مهم عنوان می‌کند:
«امویان برای توجیه اعمالشان نیازی به فتوای شرعی نداشتند. اما عباسیان که رژیم خود را –به‌اعتبار نزدیکی‌شان به نبی– تحت شعار دینی «الرضی من آل محمد» برپا کردند، به توجیه شرعی نیاز داشتند تا روا بدارد که هرکدام از مخالفانشان را که خواستند به قتل برسانند. و از همین رو، وظایف دینی‌ای را برای تحکیم سلطه‌شان به وجود آوردند که از جملهٔ آن‌ها شغل حِسبَه و مُحتسِب بود.»
احمد صبحی منصور کیست؟
احمد صبحی منصور نویسنده، فیلسوف، محقّق و اسلام‌شناس معاصر مصری است که در سال ۱۹۴۹ در قاهره به دنیا آمد. صبحی منصور در دانشگاه قاهره و در رشته‌ی فلسفه تحصیل کرد و در سال ۱۹۷۸ دکترای فلسفه گرفت. آثار منصور به موضوعات فلسفی، اجتماعی و فرهنگی می‌پردازد و در کتاب‌های خود به بسیاری از موضوعات بحث‌برانگیز در جامعه‌ی عربی و اسلامی می‌پردازد.
منبع: آوانگارد