میراث مکتوب- کتاب «تبارشناسی ادبیات و تاریخ‌نگاری ادبی در ایران» نوشته محمدحسین دلال رحمانی ازسوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر می‌شود.
این کتاب، روایتی از ظهور ادبیات و تاریخ‌نگاری ادبیات در ایران است که تلاش می‌کند تبار ادبیات و تاریخ‌نگاری آن را بررسی کند و نسبت ظهور آن را با فرایند نوگرایی روشن سازد.
این مطالعه، دو هدف عمده را دنبال می‌کند؛ نخست اینکه با استفاده از پژوهش تاریخی، خطوط گسستی را نشان دهد که به روش‌های دانستن و انجام‌دادنی انجامیده است که امروزه بدیهی و مسلم گرفته شده‌اند و دوم اینکه تلاش‌های متعاقبی را برانگیزد که به‌واسطه نوعی اخلاق و سیاست تجربی به تغییر شکل‌های موجود بپردازد.
کتاب «تبارشناسی ادبیات» خود را به‌مثابه گونه‌ای «کتاب تجربه» قلمداد می‌کند که نشان می‌دهد ادبیات و تاریخ‌نگاری ادبیات در معنای امروزین ریشه در مناسبات بسیار پیچیده عصر قاجار دارند؛ مناسباتی که از سویی ناشی از شکست‌های نظامی و اصلاحات اداری متعاقب آن هستند که به تغییراتی عمیق در حیات سیاسی و اجتماعی ایرانیان می‌رسند و از سوی دیگر، حاصل تغییر موقعیت زبان فارسی و عربی در منطقه هستند.
نویسنده در این کتاب، تاریخ ایران را به سه دوره تقسیم کرده است. دوره باستان که تاریخ ایران تا پیش از حمله اعراب را شامل می‌شود؛ قرن‌های میانی که از حمله اعراب تا عصر مشروطه را دربرمی‌گیرد؛ و دوران معاصر که از عصر پهلوی تا روزگار حاضر تداوم دارد. قرن‌های میانی خود شامل سه دوره ابتدایی، میانی و انتهایی است. دوره ابتدایی تا حمله مغول است که تقریباً با دوره سبک خراسانی در شعر فارسی انطباق دارد؛ از آن پس تا انتهای دولت صفوی، میانه قرن‌های میانی و از سقوط صفویه تا مشروطه انتهای قرن‌های میانی نام گرفته است. این تقسیم‌بندی به‌طور مشخص به تغییرات ادبی در این دوران نظر دارد و آغاز هر دوره را بر تغییری در مناسبات رایج در نظم و نثر آن دوران منطبق کرده است.
این کتاب در کنار مقدمه، از سه فصل تشکیل شده است. فصل اول به مباحث نظری و روشی تعلق دارد و شامل دو بخش است. بخش نخست به بحثی کوتاه درباره نظریه‌های تاریخ‌نگاری ادبی در ایران اختصاص دارد و بخش دوم به توصیف نظریه و روش فوکو و چگونگی بهره‌گیری از آن در مطالعه حاضر می‌پردازد. فصل دوم به تبارشناسی ادبیات و تاریخ‌نگاری ادبی اختصاص دارد و شامل نُه بخش است. بخش اول به تولیدکنندگان سه‌گانه متون نظم و نثر در قرن‌های میانی می‌پردازد، جایگاه نسبی آن‌ها را روشن می‌سازد و کارکرد نظم و نثر را در آن دوره بررسی می‌کند. بخش دوم سازوکارهای قدرت وصولگر و نسبت آن‌ها را با نظم و نثر آن دوره بررسی می‌کند. در بخش سوم، مفهوم ادب و نیز نبود ادبیات در قرن‌های میانی مورد بحث قرار میگیرد. در بخش چهارم، قواعد سنت تذکره‌نویسی بررسی و نسبت آن‌ها با قدرت وصولگر طرح می‌شود. در فصل پنجم، شرایط تغییر گفتمان و رخدادهای دوران‌سازی که به فروپاشی قدرت وصولگر انجامیدند، ازجمله شکست‌های نظامی، فروپاشی نظام دیوانی به‌منظور اصلاحات مالی و تغییرات روابط داخلی و خارجی، مورد بحث قرار می‌گیرند. در بخش ششم، ظهور قدرت جدیدی موردتوجه قرار میگیرد که بر اساس قاعده فایده‌مندی به نظم‌دهی امور می‌پردازد. در بخش هفتم، ظهور ادبیات ذیل این قاعده توضیح داده می‌شود؛ و بخش هشتم، لحظه برقراری پیوند آن با تاریخ مورد توجه قرار میگیرد. بخش نهم قواعد تاریخ‌نگاری ادبیات را بررسی می‌کند. فصل سوم نیز جمع‌بندی نهایی فصل‌ها و بخش‌های پیشین است.
نویسنده در پایان نتیجه میگیرد که فهم ما از ادبیات به‌عنوان هنر یا به‌عنوان وسیله روشنگری، درک ما از تاریخ ادبیات به‌عنوان بخشی از هویت ملی، درک ما از شاعران به‌عنوان استوانه‌های فرهنگی یا مبارزان راه آزادی و درک ما از شاعران و دبیران به‌عنوان اسطوره‌های آزادی و آزادگی، نه اموری واقعی و خدشه‌ناپذیر، بلکه تنها برساخته‌هایی تاریخمند و متأثر از گفتمانهای غالب از میانه عصر قاجار تاکنون بوده‌اند. به همین دلیل معتقد است هیچ‌یک از آن‌ها اموری بدیهی و تغییرناپذیر نیستند که استوار باقی بمانند بلکه امور تاریخی هستند که بر اساس شرایط خاصی پدید آمده و فهمیده شده‌اند که امکان تغییر آن‌ها نیز وجود دارد.
کتاب «تبارشناسی ادبیات و تاریخ‌نگاری ادبی در ایران» مجموعاً در ۳۳۹ صفحه و با قیمت ۳۸ هزار تومان از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وارد بازار نشر خواهد شد.
منبع: مهر