شماره جدید مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشهای علوم تاریخی منتشر شد. در این مجله، مقالات زیر آمده است:
شورش ایلامی‌ها علیه داریوش اول؛ بررسی ماهیت شورش‌های ایلام در دوره داریوش اول با تأکید بر کتیبه بیستون/ محمدتقی ایمان‌پور* ، کیومرث علی‌زاده
دانشیار گروه تاریخِ دانشگاه فردوسی مشهد
دانشجوی دکتری رشته تاریخ ایران باستانِ دانشگاه تهران
چکیده
با به قدرت رسیدن داریوش اول در سال 522 ق.م، بسیاری از اقوم تحت سلطه پارسیان علیه او شوریدند که سه مورد از نه شورشِ انجام شده علیه داریوش، در دو سال اول فرمانروایی او در ایلام اتفاق افتاد. در این مقاله، سعی شده با تکیه بر منابع پارسی باستان، به‌ویژه کتیبه داریوش در بیستون، و همچنین به کمک پژوهشهای جدید و با استفاده از شیوه پژوهشهای تاریخی، به بررسی چرایی و ماهیت شورش ایلامی‌ها، در اوایل حکومت داریوش اول پرداخته شود. برای انجام این کار، ابتدا چگونگی شورش‌های سه‌گانه ایلامی‌ها علیه داریوش اول تشریح شده و سپس علل و ماهیت این شورشها بررسی خواهد شد. در پایان، نشان داده خواهد شد که برخلاف نظریه‌های جاری در میان برخی از اندیشمندان تاریخ ایران باستان، به نظر می‌رسد این شورشها ماهیتی سیاسی و ملی‌گرایانه داشته باشند.
نقش سردار عزیزخان مکری در سیاست داخلی و خارجی قاجار (سال‌های1253-1287 / 1838-1871) / علی بیگدلی؛ رسول پیروتی*
استاد بازنشسته دانشگاه شهید بهشتی
دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه پیام نور
چکیده
عزیزخان مکری از جمله شخصیت‌هایی است که در مناسبت‌ها و معادلات سیاسی و فرهنگی قاجاریه نقش تعیین‌کننده‌ای داشته است. تبیین نقش او در روابط سیاسی و فرهنگی دوره ناصرالدین شاه قاجار، راه‌گشای تحقیقات کامل‌تری در برهه تاریخی مذکور و گره‌گشای ابهامات مختلف تاریخی خواهد بود. در راستای پاسخ به ضرورتِ تبیین جامع و گسترده‌تر از حوادث تاریخی این دوره، در این مقاله، جایگاه عزیزخان در روابط سیاسی ایران و عثمانی، تحلیل و ارزیابی شده و با استفاده از روش تحقیق تاریخی، اهمیت آن مورد واکاوی قرار می‌گیرد. نتایج حاصل از این تحقیق حاکی از این است که رشد سیاسی عزیزخان در حکومت قاجاریه، بیانگر فضای سیاسی مبتنی بر تبعیض‌زدایی و عدالت‌محوری در توزیع قدرت در دوره امیرکبیر است که به کاهش تمایزهای قومی و مذهبی انجامیده است. این نتایج همچنین نشان میدهد که کاهش تنش میان مرزنشینان دو قلمرو، از جمله دستاوردهای رویکرد تنش‌زدایی عزیزخان در برخورد با التهابات مختلف و کشمکش سیاسی میان ایران و عثمانی به شمار می‌رود.
شناخت بهتر بُرزویه طبیب بر اساس کلیله و دمنه/ جواد چوپانیان
دانش‌آموخته دکتری تاریخ ایران باستان، دانشگاه تهران
چکیده
بُرزویه طبیب، یکی از بزرگترین متفکّران ایران باستان است؛ وی که به روزگار پادشاهی خسرو انوشیروان می‌زیسته نه‌تنها یکی از سرآمدان این عصر است، بلکه افکار و نظرات وی تا بعد از اسلام نیز الهام‌بخش متفکّرانی نظیر سهروردی بوده است. متفکّران و علما در هر دوره‌ای نمادی از وضعیت فکری و فرهنگی آن دوره به شمار می‌روند و به‌حّق افرادی نظیر بُرزویه، بُزرگمهر و پولس ایرانی نماد جامعه اواخر دوره ساسانی و به خصوص حکومت خسرو انوشیروان هستند. بنابراین شناخت افکار و آراء بُرزویه ما را در شناخت جامعه ایران در اواخر دوره ساسانی و نظریات حاکم بر این جامعه یاری می‌کند. اگر مقّدمه «کلیله و دمنه» را استثناء کنیم، می‌توان گفت اطلاعات ما در خصوص بُرزویه، بسیار اندک است و هر چه هست تقریباً به همین مقّدمه و «باب بُرزویه» برمی‌گردد. گرچه پی‌بردن به افکار بُرزویه به‌سبب نبود منابع کافی، اندکی دشوار است، امّا در این مقاله، سعی شده تا بر اساس منابع دست اوّل و مقّدمه «کلیله و دمنه»، که یگانه منبع ارزشمند در باب آرای وی است، تحلیلی از تفکرات وی عرضه شود.
بررسی هویت قیصر ناشناس روم در جنگ دوم شاپور اوّل/ میرزا محمد حسنی
استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود
چکیده
هدف این مقاله، پرداختن به جنگ دوم از جنگ‌های سه‌گانه شاپور اوّل با رومیان، در کتیبه کعبه زرتشت است. با بررسی نظرات مختلف ارائه شده درباره سال وقوع دومین جنگ شاپور اول با رومیان و همچنین قیصر رومی درگیر با او، که نامش در کتیبه ذکر نشده است، رخدادهای دوره سلطنت شاپور اوّل و جنگ دوم او با رومیان در حدود سال‌های 252 تا 256 میلادی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در تحقیقات صورت گرفته، سلطه ساسانیان در خلال این سال‌ها بر ارمنستان و سوریه، همزمان با دوره سلطنت امپراتور رومی تربونین گالوس، بوده است. شواهد موجود، نشان میدهد که عامل اصلی دفاع رومیان در برابر تهاجمات ساسانیان به سوریه، نه امپراتور گالوس بلکه یک سوری شورشی و مدعی مقام سلطنت به نام اورانیوس آنتونینوس بوده است. به نظر می‌رسد اورانیوس آنتونینوس، تنها قیصر حاضر در منطقه سوریه، همزمان با تهاجمات شاپور اوّل بوده است.
حزب دموکرات و استیضاح فرمانفرما در مجلس سوم شورای ملی/ شیرزاد خزایی
دانش آموخته دکتری تاریخ دانشگاه تهران
چکیده
دموکرات‌ها، در مجلس سوم شورای ملی (1334 ـ 1333هـ.ق)، عبدالحسین میرزا فرمانفرما وزیر داخله عین‌الدوله را در 13شعبان 1333 استیضاح کردند. یکی از علل مغفول‌مانده این استیضاح در این مقاله، بررسی می‌شود. علت این استیضاح را می‌بایست در سوابق و ماهیت روابط فرمانفرما با حزب دموکرات جستجو کرد. فرمانفرما وابسته به حزب اعتدالیون، و از مخالفان حزب دموکرات به شمار می‌رفت؛ وی هیچگاه نظر مساعدی نسبت به دموکرات‌ها نداشت و روابط تیره‌ای با این حزب داشت. مقاله حاضر، نشان میدهد که قضایایی چون قتل یارمحمدخان، مجاهد طرفدار دموکرات‌ها و کیفیت برگزاری انتخابات سومین دوره مجلس در کرمانشاه توسط فرمانفرما، از علل استیضاح وی بوده است که این قضایا، در حیطه روابط فرمانفرما و حزب دموکرات قابل بررسی است.
نظام اقتصاد جهانی و صنعتیسازی جایگزین واردات در دوره رضاشاه: اهداف و پیامدها/ شهرام غلامی
دانش آموخته دکتری رشته تاریخ ایران، دانشگاه تهران
چکیده
در دوره رضاشاه برنامه صنعتیسازی ایران عمدتاً در صنایع مصرفی کشاورزی متمرکز گردید. تاکنون برخی پژوهش‌ها درباره برنامههای اقتصادی این دوره با نگاهی محدود و بدون مبنای نظری انجام گرفته است. در این پژوهش با نگاهی متفاوت و با رویکرد به نظریه اقتصاد جهانی، تأثیر تحولات سیاسی- اقتصادی هسته نظام سرمایه‌داری در صنعتیسازی ایران مورد بررسی قرار گرفته است. در نتیجه، ابتدا اولویت توسعه صنعتی یا کشاورزی مورد بحث قرار گرفته و در ادامه بازتاب نظام اقتصاد جهانی در برنامههای صنعتی این دوره تشریح شده است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که تغییرات هسته نظام اقتصاد جهانی به ویژه پس از بحران اقتصادی 1930م/1309ش در جهت‌‌دهی برنامه های صنعتی ایران همانند سایر کشورهای پیرامونی نظام جهانی تأثیر داشت. به همین دلیل، اصطلاح «صنعتیسازی جایگزین واردات»، به منظور نشان دادن واکنش آگاهانه دولت برای مقابله با چالش‌‌های نظام جهانی به کار رفته است.
تکیه دولت و مراسم مذهبی آن/ مهدی گلجان ؛ سپیده افشاررضائی
استادیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس
دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه پیام نور تهران
چکیده
با روی کارآمدن دولت صفویه، رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، سبک تازه‌ای از عزاداری به نام روضه‌خوانی و نوعی نمایش مذهبی همراه با اشعار و متون مرتبط با واقعه کربلا با ایجاد تکیه‌ها، حسینیه‌ها و موقوفات به وجود آمد. این مراسم و آیین‌ها در دوران قاجار برای کسب مشروعیت مردمی، با شدت و گسترش بیشتری دنبال می‌شد، در این زمان هر طبقه و صنف برای برگزاری عزاداری سعی می‌کردند تا از طریق ساختن تکیه و وقف آن، اجر دنیوی و اخروی کسب کنند و نامی نیکو برای خود باقی بگذارند. تا این که ناصرالدین شاه دستور ساخت تکیه دولت را داد. پس از مرگ وی، جانشینانش به دلیل شرایط جامعه و حوادث مشروطه، نفوذ تئاترهای اروپایی و مخالفت بعضی از علما، نتوانستند به خوبیِ ناصرالدین شاه در تکیه دولت مراسم تعزیه را برپا کنند و تعزیه از این زمان رو به افول نهاد، تا این که سرانجام دستور تخریب آن در سال 1325 هـ.ش، به منظور ساخت شعبه بانک ملی در بازار، صادر شد. ما در این مقاله برآنیم تا به انگیزه ساخت، معماری، نحوه برگزاری مراسم تعزیه در تکیه دولت و علل افول آن بپردازیم.
طرح تأسیس بانک ملی در نخستین دوره مجلس شورای ملی؛ ضرورت‌ها و موانع (1324-1326هـ.ق)/ محمدتقی مختاری؛/ محمد بیطرفان
استادیار گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی
دانشجوی دکتری رشته تاریخ، دانشگاه خوارزمی
چکیده
پس از پیروزی انقلاب مشروطیت زمینه‌های شکل‌گیری نهادهای نوین فراهم شد. یکی از مؤلفه‌های اصلی این نهادها، آشنایی مردم با حقوق سیاسی و اجتماعی خود بود. لذا تشکیل مجلس و نهادهای سیاسی و مدنی در ولایات ایران، ضرورت استقلال سیاسی و اقتصادی کشور را آشکار نمود. طرح تأسیس بانک ملی، به عنوان یکی از دغدغه‌های مهم نمایندگان مجلس، در راستای صیانت از مبانی و اساس اقتصاد کشور صورت گرفت. یافتههای پژوهش حاکی از اینست که چندین عامل مهم ضرورت شکل‌گیری بانک ملی را نزد نمایندگان مجلس تبیین می‌کرد، که از آن جمله می‌توان به مشکلات اولیه مالی و اقتصادی و سیطره بیگانگان بر حیات اقتصادی کشور اشاره نمود. این جریان، با موانع و مشکلات بسیاری همراه شد؛ چنان‌که فقدان علم و سواد توده مردم، نبود تجربه کافی، عدم امنیت سرمایه‌گذاری وغیرهازموانععمدهشکستطرحاولیهبانکملیبود.روشتحقیق در این جستار توصیفی’تحلیلی است.
تحول اندیشه‌ای طریقت نعمت‌اللهیه در رویارویی با دو جریان شریعت و سلطنت در عصر فتحعلی شاه قاجار/ محمدمهدی مرادی خلج* ؛ هادی پیروزان
استادیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز
دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه شیراز
چکیده
حضور و فعالیت طریقت نعمت‌اللهیه در ایرانِ عصر قاجار، سبب ایجاد کنش و واکنش‌هایی بین این طریقت با دو جریان قدرتمندِ شریعت و سلطنت گردید. بررسی فراز و فرود‌های روابط این سه جریان با یکدیگر، یکی از مباحث قابل اعتنا در تاریخ اجتماعی ایران عصر قاجار است. در پژوهش حاضر، تعاملات سه جریان یاد شده با یکدیگر، با عنایت به این که چه عواملی باعث شد طریقت نعمت‌اللهیه در دوره مورد بحث، دچار رکود و حاشیه‌نشینی شود و با وجود چنین شرایطی، چگونه توانست به حیات خود ادامه دهد، بررسی شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که سه عامل بیشترین سهم را در این رکود داشته‌اند؛ سهل‌‌انگاری مشایخ طریقت در امر شریعت، حضور عالمان شیعه مخالف طریقت در رأس امور دینی کشور و همراهی همه‌‌جانبه فتحعلی‌شاه با علما در مخالفت با نعمت‌اللهیه. از سوی دیگر، قرار گرفتن عالمان شیعه در رأس هرم طریقت هم دلیلی بر ادامه حیات ایشان بوده است.