میراث مکتوب – تاریخ‌نگاری در ایران از عهد قدیم تا روزگار معاصر، جدا از استثناهای نادر، عموماً به شکل غیر علمی نگاشته می‌شد. در این نوع از تاریخ‌نگاری، مورخان تنها مسائل سیاسی و نظامی را بدون توجه به موضوعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بررسی می‌کردند.
ویژگی غالب در همین تاریخ‌های سیاسی و نظامی که تنها زندگی شاهان، وزیران، خلفا و امرا در کانون توجه خود قرار می‌دادند. اغراق و چاپلوسی، همراه با نثری مصنوع و متکلف بود که بدون توجه به رابطۀ علت و معلولی و تجزیه و تحلیل مسائل نگاشته می شد. اما از عهد قاجاریه، به ویژه بعد از شکست‌های ایران از روسیه، به دلیل عواملی چون تأثیرپذیری از اندیشه و روش‌های نوین تاریخ‌نگاری اروپایی در سایۀ گسترش روابط ایران با غرب و ترجمۀ کتاب های آنان و عوامل داخلی میراث انقلاب مشروطه تاریخ‌نگاری در ایران به تدریج حالت سنتی را پشت سر گذاشته وارد مرحلۀ نوینی شد.
حاصل چنین تغییر و تحولی که سیر آن فراز و فرود و شدت و ضعف خاص خود را داشت، نگارش تعدادی از کتاب های تاریخی بود که در آن ها مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز در کنار مسائل سیاسی و در ارتباط با یکدیگر تجریه و تحلیل شده‌اند. از این شیوه، در دوره‌های بعدی نیز برخی از مورخان استفاده کردند که به نوبۀ خود به تقویت آن پرداختند و در تغییر و تحول تاریخ‌نگاری ایران از شکل سنتی و کلاسیک آن به شیوۀ نوین موثر بودند. دکتر عبدالحسین زرین‌کوب ادیب و مورخ معاصر از جملۀ چنین افرادی است که با استفاده از زبان ادبی، تحلیل تاریخی و نیز بهره گیری از بینش و روش تاریخ نگاری غربی، در تغییر و تحول تاریخ‌نگاری ایران و رواج و گسترش مسائل مربوط به حوزۀ نظری تاریخ نقش مؤثری داشت.
اثر حاضر نیز در صدد است به سوالاتی از این قبیل که تاریخ نگری و تاریخ نگاری از دیدگاه زرین کوب چگونه ارزیابی می شود؟ مکاتب تاریخ نگاری معروف جهان در بینش و روش تاریخ نگاری زرین کوب چه تأثیری داشتند و اینکه آیا زرین کوب در تاریخ نگاری آنچه را در حوزۀ نظر مطرح نمود در عرصۀ عمل نیز به کار بست پاسخ گوید.
این نوشتار در هفت فصل تفکر تاریخ نگری و تاریخ نگاری دکتر زرین کوب را بیان کرده و در پایان کتاب آلبومی از تصاویر ضمیمه گردیده است.
در فصل نخست هدف نگارنده ارائۀ نمایی کلی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ پهلوی است تا جامعه را که زرین کوب در آن نشو و نما یافته و دست به خلق آثاری زده در پیش چشم خواننده مجسم سازد. فصل دوم دربارۀ زندگی عبدالحسین زرین کوب بحث شده است. در فصل سوم تفکر تاریخی زرین کوب از کتاب تاریخ در ترازو و مقالاتی که درباره مسائل نظری تاریخ نوشته استخراج و بیان شده است. در فصل چهارم دربارۀ تأثیر مکاتب تاریخ نگاری و نیز آرای متفکران و مورخان صاحب نظر در حوزۀ مسائل فلسفی و نظری تاریخ بر بینش و روش تاریخ نگاری زرین‌کوب بحث شده است. فصل پنجم این کتاب موضوع مهمی را بررسی می کند؛ قسمت اول مربوط است به نحوۀ شروع تاریخ نگاری علمی در ایران و تحولی که تاریخ نگاری ایران به تأثیر از غرب و مقتضیات زمانه به خود می بیند و با پشت سر گذاشتن شیوۀ سنتی به تدریج وارد مرحله نوینی می شود. در این قسمت به طور مفصل به جایگاه و نقش زرین کوب در این تغییر و تحول پرداخته شده است. قسمت دوم این فصل دربارۀ ناسیونالیسم در ایران و تأثیر آن بر تاریخ نگاری زرین‌کوب است.مطالب فصل ششم دربارۀ دیدگاه‌های زرین کوب در مورد شیوۀ صحیح و علمی تاریخ‌نویسی و ویژگی‌های تاریخ‌نویسی او و در آخر به مواردی از تضاد بین نظر و عمل اشاره شده است. در فصل هفتم که آخرین فصل نوشتار حاضر است به بررسی پژوهش‌های تاریخی زرین کوب پرداخته شده تا آنچه در فصل پیش از آن دربارۀ ویژگی‌های تاریخ‌نگاری او گفته شده در عمل نیز نمونه‌هایی برای آن ارائه شود.
ویژگی غالب در همین تاریخ‌های سیاسی و نظامی که تنها زندگی شاهان، وزیران، خلفا و امرا در کانون توجه خود قرار می‌دادند. اغراق و چاپلوسی، همراه با نثری مصنوع و متکلف بود که بدون توجه به رابطۀ علت و معلولی و تجزیه و تحلیل مسائل نگاشته می شد. اما از عهد قاجاریه، به ویژه بعد از شکست‌های ایران از روسیه، به دلیل عواملی چون تأثیرپذیری از اندیشه و روش‌های نوین تاریخ‌نگاری اروپایی در سایۀ گسترش روابط ایران با غرب و ترجمۀ کتاب های آنان و عوامل داخلی میراث انقلاب مشروطه تاریخ‌نگاری در ایران به تدریج حالت سنتی را پشت سر گذاشته وارد مرحلۀ نوینی شد.
حاصل چنین تغییر و تحولی که سیر آن فراز و فرود و شدت و ضعف خاص خود را داشت، نگارش تعدادی از کتاب های تاریخی بود که در آن ها مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز در کنار مسائل سیاسی و در ارتباط با یکدیگر تجریه و تحلیل شده‌اند. از این شیوه، در دوره‌های بعدی نیز برخی از مورخان استفاده کردند که به نوبۀ خود به تقویت آن پرداختند و در تغییر و تحول تاریخ‌نگاری ایران از شکل سنتی و کلاسیک آن به شیوۀ نوین موثر بودند. دکتر عبدالحسین زرین‌کوب ادیب و مورخ معاصر از جملۀ چنین افرادی است که با استفاده از زبان ادبی، تحلیل تاریخی و نیز بهره گیری از بینش و روش تاریخ نگاری غربی، در تغییر و تحول تاریخ‌نگاری ایران و رواج و گسترش مسائل مربوط به حوزۀ نظری تاریخ نقش مؤثری داشت.
اثر حاضر نیز در صدد است به سوالاتی از این قبیل که تاریخ نگری و تاریخ نگاری از دیدگاه زرین کوب چگونه ارزیابی می شود؟ مکاتب تاریخ نگاری معروف جهان در بینش و روش تاریخ نگاری زرین کوب چه تأثیری داشتند و اینکه آیا زرین کوب در تاریخ نگاری آنچه را در حوزۀ نظر مطرح نمود در عرصۀ عمل نیز به کار بست پاسخ گوید.
این نوشتار در هفت فصل تفکر تاریخ نگری و تاریخ نگاری دکتر زرین کوب را بیان کرده و در پایان کتاب آلبومی از تصاویر ضمیمه گردیده است.
در فصل نخست هدف نگارنده ارائۀ نمایی کلی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ پهلوی است تا جامعه را که زرین کوب در آن نشو و نما یافته و دست به خلق آثاری زده در پیش چشم خواننده مجسم سازد. فصل دوم دربارۀ زندگی عبدالحسین زرین کوب بحث شده است. در فصل سوم تفکر تاریخی زرین کوب از کتاب تاریخ در ترازو و مقالاتی که درباره مسائل نظری تاریخ نوشته استخراج و بیان شده است. در فصل چهارم دربارۀ تأثیر مکاتب تاریخ نگاری و نیز آرای متفکران و مورخان صاحب نظر در حوزۀ مسائل فلسفی و نظری تاریخ بر بینش و روش تاریخ نگاری زرین‌کوب بحث شده است. فصل پنجم این کتاب موضوع مهمی را بررسی می کند؛ قسمت اول مربوط است به نحوۀ شروع تاریخ نگاری علمی در ایران و تحولی که تاریخ نگاری ایران به تأثیر از غرب و مقتضیات زمانه به خود می بیند و با پشت سر گذاشتن شیوۀ سنتی به تدریج وارد مرحله نوینی می شود. در این قسمت به طور مفصل به جایگاه و نقش زرین کوب در این تغییر و تحول پرداخته شده است. قسمت دوم این فصل دربارۀ ناسیونالیسم در ایران و تأثیر آن بر تاریخ نگاری زرین‌کوب است.مطالب فصل ششم دربارۀ دیدگاه‌های زرین کوب در مورد شیوۀ صحیح و علمی تاریخ‌نویسی و ویژگی‌های تاریخ‌نویسی او و در آخر به مواردی از تضاد بین نظر و عمل اشاره شده است. در فصل هفتم که آخرین فصل نوشتار حاضر است به بررسی پژوهش‌های تاریخی زرین کوب پرداخته شده تا آنچه در فصل پیش از آن دربارۀ ویژگی‌های تاریخ‌نگاری او گفته شده در عمل نیز نمونه‌هایی برای آن ارائه شود.
کتاب تاریخ نگری و تاریخ نگاری دکتر عبدالحسین زرین‌کوب نوشته محمد بختیاری در شمارگان ۱۰۰۰ نسخه ، قطع رقعی به بهای ۵۰۰۰۰ ریال منتشر شده است.