میراث مکتوب- کتاب «خاقانی نامه (دفتر اول): برگزیدۀ مقالات خاقانی‌شناسی به انضمام چهار جستار منتشرنشده» به کوشش سعید مهدوی‌فر از سوی نشر ادبیات، در ۶۲۰ صفحه، چاپ و منتشر شده است.
افضل‌الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی از آن دسته سخنورانی است که می‌توان از وجوه مختلف به آثار ایشان نگریست و به تحقیق دربارۀ آنها پرداخت. سخن فنی، شگردهای ادبی کارآمد، صور خیال بدیع، پشتوانه‌های فرهنگی گسترده و نیز شخصیت ویژه و عاری از آرایش از عمده‌ترین جاذبه‌های خاقانی است.
تأمل در آثار خاقانی نشان می‌دهد که هجوم سازمان‌یافتۀ وی به اقلیم سخن با تکیه بر دو عنصر عمده صورت گرفته است: یکی پشتوانۀ فرهنگی و دیگر شگردهای ادبی. در حقیقت شعر و نثر وی آمیزه‌ای از این دو است. خاقانی نه‌تنها فردی حکیم و بسیاردان است، بلکه دانش ادبی شگرفی نیز دارد. با وجود تعمدات خاص در برانگیختن اعجاب مخاطب، دیدگاه‌های ادبی وی کاملاً علمی و پژوهش‌پذیر است. آگاهی‌های وی نیز عمدتاً منبع‌محور و دست‌یافتنی است؛ زیرا او سخنوری اهل مطالعه و فضیلت‌جوست و هیچ‌گاه سخن را از اصالت و استواری دور نکرده است.
این کتاب دربرگیرندۀ بیست مقاله در پنج بخش دربارۀ شعر خاقانی است؛ مقالات در این بخش‌ها سامان یافته‌اند: تصحیح، بلاغت، پشتوانه‌های فرهنگی، نقد و بررسی و مقالات منتشرنشده.
در بخش نخست چهار مقاله آمده است. در نخستین مقالۀ این بخش، با رویکردی علمی و بنیادی به برجسته‌ترین ویژگی طریق غریب خاقانی، یعنی تصویرپردازی، به معرفی و به‌کاربستن معیاری اصیل در تصحیح دیوان شاعر پرداخته شده است؛ این معیار، چیزی جز اصالت تصویری نیست. در مرحلۀ نخست نگاهی انتقادی به سه چاپ مشهور دیوان و گذری بر پژوهش‌های دیگر محققان در پیراستن این چاپ‌ها انداخته شده و در مرحلۀ دوم ابتدا به آسیب‌شناسی اجمالی این تصحیحات پرداخته شده و سپس دیدگاه مشخص نویسنده تحلیل و تبیین شده است. سرانجام نیز با اساس قراردادن معیار یادشده، به تصحیح نمونه‌وار ابیاتی چند از چاپ سجادی و کزازی پرداخته شده است.
مقالۀ دوم ضمن معرفی دو معیار نویافته و علمی، یعنی توجه به جنبه‌های بدیعی و تقارن‌های معنوی و زیباشناختی، به تصحیح انتقادی موارد نمونه‌واری از ضبط‌های فاسد چاپ سجادی و کزازی پرداخته است.
در سومین نوشتار این بخش نویسنده بر آن است تا تصحیف و تحریفی از دیوان خاقانی را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و ضبط اصیل آن را تعیین کند. نسخ مورد استفادۀ سجادی در چهار موضع از دیوان خاقانی، واژه‌ای به صورت‌های «بیشه» و پیشه» آورده‌اند که ایشان هیچ‌یک را اصیل ندانسته و به پیروی از برخی فرهنگ‌نویسان «نیشه» را برگزیده است. این نوشتار این واژه را بررسی می‌کند.
در آخرین مقاله بخش نخست یکی از مراثی خاقانی بر اساس نقطه‌نظرهای نو و اصیل، مورد تصحیح انتقادی و علمی قرار گرفته است: «جمال شاه سخا بود و بود تاج سرم **** وحید گنج گهر بود و بود عم‌پسرم».
بخش دوم کتاب نیز دربرگیرندۀ چهار مقاله در حوزۀ بلاغت آثار خاقانی است. مهم‌ترین کارکرد تصویرسازی و اساساً زبان ادبی در راستای غنابخشیدن به گنجینۀ واژگانی یک زبان، آفرینش «نام‌تصویرها» است؛ نام‌تصویر تعبیری است که برای آن دسته از اسامی پدیده‌ها و امور در نظر گرفته شده که بر اساس روش‌ها و هنجارهای مختلف از طریق تصویرسازی ساخته می‌شود. در اولین مقالۀ بخش دوم نام‌تصویرها در شعر خاقانی بررسی شده است.
دومین نوشتار این بخش به تحلیل یکی از ساخت‌های فراموش‌شده و برجستۀ تشبیهی در ادب و بلاغت پارسی می‌پردازد. در این نوشتار ویژگی‌های تصویری و زبانی، کارکردهای هنری و زیبایی‌شناختی، پیشینه و سیر تحول، دلیل عدم احصای این ساخت و نیز چگونگی تجلی آن در کتاب‌های بلاغت، مورد تحقیق و تحلیل قرار گرفته است.
تشبیه بلیغ وصفی به صورت یک صفت مرکب می‌آید، این صفت مرکب از دو واژه یا دو عنصر تشکیل می‌شود که رابطۀ تشبیهی با هم دارند و از نظر ساختی به طور کامل با دو ساخت دیگر متفاوت است. در سومین نوشتار این بخش به این ویژگی پرداخته شده و سپس شماری از تشبیهات بلیغ وصفی در دیوان خاقانی آورده شده است.
استعاره از پرارزش‌ترین و به تعبیر دقیق‌تر از مخیل‌ترین تصاویر شاعرانه است. در آخرین نوشتار بخش دوم، کارکردهای بلاغی وابسته‌ها در استعارۀ مصرحه بر اساس دیوان خاقانی بررسی شده است.
بخش سوم با عنوان «پشتوانۀ فرهنگی» دربرگیرندۀ چهار جستار است. در نخستین جستار این بخش چند سکه از دیوان خاقانی بررسی شده است. این جستار تلاشی برای گزارش گوشه‌ای از دشواری‌ها و رفع پاره‌ای از ابهامات دیوان خاقانی است. سعی بر آن بوده تا با تأمل پرسش‌گرایانه در ابیات و جستجو در منابع و مأخذ اصیل و معتبر، تحلیلی از پشتوانۀ فرهنگی خاقانی در باب سکه‌های یادشده در دیوان وی ارائه شود.
بخش درخور توجهی از پشتوانۀ فرهنگی خاقانی، آگاهی‌های پزشکی اوست. جلوه‌های هنری طب (مضامین، تصاویر و تعابیر) در دیوان خاقانی هم از نظر کمّی و هم از نظر کیفی درخور پژوهش است. گویا این اشارات مهم‌ترین بخش از پشتوانۀ فرهنگی او باشد. در دومین جستار این بخش به تحقیق دربارۀ داروهای حیوانی به عنوان گوشه‌ای از آگاهی‌های طبی خاقانی پرداخته شده است.
شهرها و بلاد با منسوبات و متعلقات خود حضور درخور توجهی در اشعار خاقانی دارد. خود او نیز فردی سخت اهل سفر بوده است. بیت‌المقدس به عنوان یکی از بلاد مبارک در آیین اسلام و با تاریخی چندهزارساله، جاذبه‌ای برجسته برای سخنور داشته است، به گونه‌ای که وی بسیار مشتاق دیدن این سرزمین بوده است. در سومین جستار این بخش به تحلیل و تحقیق آگاهی‌های خاقانی در پیوند با این دیار پرداخته شده است.
در آخرین نوشتار این بخش، نویسنده کوشیده بر اساس آنچه صعالبی در کتاب خود «ثمار القلوب» آورده، به بررسی دیوان خاقانی بپردازد و آنچه از مضامین، تصاویر و تعابیر دیوان او که در «ثمار القلوب» موجود است، تبیین و تحلیل شود.
چهارمین بخش کتاب با چهار جستار به «نقد و بررسی» اختصاص یافته است. در نخستین جستار این بخش نویسنده به بررسی «شرح دیوان خاقانی» به کوشش محمدرضا برزگرخالقی پرداخته است. دومین جستار این بخش به بررسی کتاب «پنجنوش سلامت» تألیف عباس ماهیار اختصاص یافته است. در نوشتار سوم این بخش «تحفه العراقین» به کوشش علی صفری آق‌قلعه بررسی شده است. در آخرین نوشتار تلاش شده با بهره‌گیری از معیارهای برگرفته از سبک شخصی خاقانی و بر اساس برخی از دست‌نویس‌های منشآت و نیز نسخه‌بدل‌های متن تصحیح‌شده، بعضی ضبط‌های چاپ روشن، به صورت انتقادی و علمی تصحیح شود.
در آخرین بخش کتاب نیز چهار جستار «منتشرنشده» آورده شده است. در نخستین جستار، نویسنده کوشیده به تصحیح دو بیت انتقادی از دیوان خاقانی پرداخته و پس از اشاره به ضبط‌های نادرست، صورت پیشنهادی بیان و وجوه اصالت هر یک را تبیین کرده است.
«وجوه تسمیه» بخش مختصری از آگاهی‌های خاقانی را تشکیل می‌دهد. در جستار دوم این بخش ابتدا نام‌های مورد بحث آورده شده و سپس به توضیح وجه تسمیۀ مورد تعمد شاعر پرداخته شده و سرانجام نیز شواهد شعری مرتبط بیان گردیده است.
بی‌شک خاقانی با ثعالبی و آثار او به‌ویژه «ثمار القلوب» آشنا بوده است. مهم‌ترین پشتوانه برای چنین سخنی، بهره‌های بسیاری است که خاقانی از این کتاب برگرفته است. در سومین جستار بخش پایانی به شماری از قرابت‌های دیوان خاقانی با اثر ارزشمند ثعالبی پرداخته شده است.
در آخرین نوشتار کتاب نیز نویسنده ضمن نقد و بررسی آرای شارحان، به توضیح و حل یکی از دشواری‌های دیوان خاقانی از طریق طرح صنعت بدیعی «تصحیف» پرداخته است.
فهرست مطالب کتاب:
* مقدمه
* بخش اول: تصحیح
اصالت تصویری مهم‌ترین معیار در تصحیح دیوان خاقانی
دو معیار نویافته در تصحیح دیوان خاقانی
بررسی تصحیف و تحریفی از دیوان خاقانی
تأملی در تصحیح چند بیت از دیوان خاقانی
* بخش دوم: بلاغت
نام‌تصویر
یک ساخت تشبیهی نویافته
تشبیه بلیغ وصفی
کارکردهای بلاغی وابسته‌ها در استعارۀ مصرحه
* بخش سوم: بررسی چند سکه در دیوان خاقانی
پژوهشی در داروهای حیوانی دیوان خاقانی
خاقانی شروانی و بیت‌المقدس
سابقۀ برخی مضامین دیوان خاقانی در ادبیات عرب
* بخش چهارم: نقد و بررسی
شرحی دوباره از دیوان خاقانی
درنگی بر کتاب «پنجنوش سلامت»
گذری بر تحفه العراقین (ختم الغرایب)
تصحیح عباراتی از منشآت خاقانی
* بخش پنجم: جستارهای منتشرنشده
ضبط ابیاتی از دیوان خاقانی
وجوه تسمیه در دیوان خاقانی
خاقانی و کتاب «ثمار القلوب» ثعالبی
نقش آزر