جلسه اول این کارگاه آموزشی، شنبه، هشتم آذرماه ۱۴۰۴، با مشارکت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش‌های اسلامی این آستان مقدس، با حضور دکتر مهدی صحراگرد، عضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد و جمعی از پژوهشگران برجسته این دو مجموعه، در تالار «اندیشه» کتابخانه مرکزی حرم مطهر حضرت رضا (ع)، برگزار شد.
صحراگرد در ابتدای این کارگاه با اشاره به واژه‌شناسی کتیبه، گفت: منظور ما از کتیبه، هر نوشته‌ای بیرون از قواعد و ساختار مرسوم کتابت(نوشتن با قلم نی بر کاغذ)، است. براین اساس، کتیبه‌نویسی هرگونه نوشته بر بستر معماری، صنایع‌دستی و حتی کاغذ (مشروط بر استفاده از موادی جز مرکب و قلم)، باشد، کتیبه خوانده می‌شود.
این استاد دانشگاه، افزود: کتیبه‌ها به‌طور معمول، شکلی نوارمانند دارند، اما در فرهنگ اسلامی کتیبه‌ها نه‌تنها به شکل نوار بلند بلکه در قالب‌های دیگر اعم از ترنج، شمسه و قاب هندسی نیز، کتابت شده است.
وی در ادامه، با محوریت علل کاربرد و اهمیت کتیبه، بیان کرد: مهمترین کاربرد کتیبه در دوران باستان یا به عبارتی، اصلی‌ترین و کهن‌ترین کاربرد کتیبه در تاریخ، ثبت و انتقال اطلاعات بوده است.
مدرس کارگاه، گفت: اهمیت کلام در فرهنگ اسلامی، قبح شمایل‌نگاری و تصویرگری در فرهنگ اسلامی، ثواب نظر کردن در متن قرآن، قابلیت کتیبه در انتقال آگاهی، جنبه تبلیغاتی کتیبه برای گسترش دین و ظرفیت‌های بصری کتیبه‌ها در آرایش بناها و آثار هنری، از علل کاربرد و اهمیت کتیبه در دوران اسلامی، به شمار می‌آید.
صحراگرد همچنین در این کارگاه تخصصی، کتیبه‌های اسلامی را به اعتبار خط(کوفی، ثلث، نستعلیق و…)، رابطه با بنا(کتیبه‌های طوماری یا نواری، لوحی و قاب بست)، ترکیب‌بندی(سطری، لوحی، دو طبقه، سه طبقه و…)، متن(دینی، احداثیه، اشعار و…)، کاربرد(معماری، اشیا، تدفینی و…)، زبان و…، طبقه‌بندی کرد.
وی با تأکید بر اینکه مباحث این کارگاه به طبقه‌بندی کتیبه‌های اسلامی به اعتبار خط اختصاص دارد، به معرفی انواع خط در کتیبه‌ها شامل خطوط حجازی(مکی، مدنی و بصری)، کوفی ساده(مشابه با کوفی اولیه در قرآن‌نگاری)، کوفی تزیینی شامل انواع کوفی مورق، معقد، مشبک و…)، اقلام مستدیر(ثلث، محقق، نسخ و توقیع)، خطوط ایرانی(تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق) و خط بنایی، معقلی، پرداخت.
معرفی نمونه کتیبه‌های اسلامی
این استاد دانشگاه با ارائه نکاتی درباره سرآغاز کتیبه‌نگاری اسلامی، نخستین نمونه‌های آن همچون کتیبه زهیر، کتیبه عبدالرحمن حجری و کتیبه طایف که قدمت آنها به ترتیب به سال‌های 24، 31 و 58 قمری می‌رسد را، با نمایش تصویرهایی از این کتیبه‌ها، معرفی کرد.
معرفی نمونه‌هایی از کتیبه‌ها در بناهای کشور همچون رباط شرف، مسجد جامع تبریز، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع کاشان، گنبد سلطانیه، مسجد سنگان، مسجد جامع نیریز و همچنین نمونه خط کوفی در محراب زرین فام حرم مطهر رضوی، از جمله بخش‌های این کارگاه بود.
گفتنی است، مباحث کارگاه آموزشی تخصصی آشنایی با کتیبه‌های حرم مطهر رضوی در چهار بخش و دو جلسه، ارائه می‌شود که جلسه اول آن، به مباحثی مرتبط با مقدمات کتیبه و کتیبه‌های خط کوفی و خط ثلث، اختصاص داشت. جلسه دوم کارگاه نیز، 15 آذرماه سال جاری در کتابخانه حرم رضوی، برگزار خواهد شد.
منبع: کتابخانه آستان قدس رضوی