میراث مکتوب – دکتر اکبر ایرانی در سمینار دانشگاه لایدن که روز جمعه ۲۶ اردیبهشت در دانشگاه لایدن هلند برگزار شد با اشاره به نقش میراث مکتوب در ترویج زبان و ادبیات فارسی و احیاء متون حماسی بیان کرد: به اعتراف شرق شناسان بزرگی چون ادوارد براون، گوستاولبون و ویل دورانت، سهم دانشمندان ایرانی در شکل گیری تمدّن اسلامی و تأثیر بر تمدن غرب بسیار گسترده و چشم‌گیر بوده است و از همین روی شناسایی منابع و مواریث فرهنگی و معارف ایرانی و پژوهش و انتشار آنها برای بازشناسی و بازتعریف هویت ملی و دینی، امری اجتناب ناپذیر می نماید.
وی ادامه داد: مؤسّسۀ پژوهشی میراث مکتوب با توجّه به همین اعتقاد، در بیست سال گذشته کوشش داشته است تا با شناسایی و پژوهش آثار تأثیر گذار به طور خاص بر زبان و ادب فارسی و نیز به طور عام بر فرهنگ و تمدّن ایرانی و اسلامی، ضرورت و اهمیت احیاء نسخه های خطی را که اکنون در ایران به «میراث مکتوب» معروف شده است، نشان دهد. بخشی از این کار با انتشار متون دوره اسلامی – اعمّ از عربی و فارسی – محقّق شده و بخشی دیگر نیز شامل پژوهش‌های بنیادی در زمینه های مرتبط با متون است که جمعاً تا به امروز افزون بر۲۶۷ عنوان ( مشتمل بر ۳۱۲جلد) را در بر گرفته است.
بخشی دیگر از فعالیت های مرکز نیز به انتشار مقالات پژوهشی متن شناسی، نسخه شناسی، کتابشناسی و ایران شناسی اختصاص داشته که در دوفصلنامۀ علمی و پژوهشی آینه میراث و مجلۀ دوماهنامه گزارش میراث و نشریۀ دو فصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران، ویژه تاریخ علوم دورۀ اسلامی منتشر می شود.
وی سپس به اهمیّت متون انتشار یافته از سوی میراث مکتوب در حوزه پژوهش های ایران شناسی و گسترش زبان و ادبیات فارسی اشاره کرد و گفت: در این زمینه، میراث مکتوب به انتشار چاپ عکسی کهن ترین نسخه های بازمانده از زبان فارسی پرداخته است که مهمترین آنها نسخهالابنیه عن حقایق الادویه (نسخه کتابخانه ملی اتریش، مورّخ ۴۴۷ ق)تألیف موفق الدین هروی می باشد.
وی افزود: این اثر، کهن ترین و کاملترین دستنویس تاریخدار شناخته شد زبان فارسی در جهان است و موضوع آن گیاهان دارویی است که در قرون گذشته و مانند قانون ابن سینا و ذخیرۀ خوارزمشاهی همواره مورد استفاده پژوهشگران اروپایی و غیر اروپایی بوده است. این کتاب در سال ۱۸۱۱ میلادی توسط هامر پورگشتال معرفی شد. پس از او در سال ۱۸۳۳ زلیگمان مقاله مفصلی در بارۀ اهمیت علمی و زبانی آن نوشت و بیش از ۳۰ کتاب و مقاله از سوی محققان اروپایی و ایرانی در باره این اثر منتشر شده است.
مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب بیان کرد:استاد ایرج افشار در مقدمۀ این اثر نکات مهم نسخه شناسی و دکتر علی اشرف صادقی زبان شناس شهیر ایرانی ارزشهای زبان شناسی و گویش هروی این اثر گزارش کرده اند.
این نسخه توسّط اسدی طوسی دانشمند لغوی قرن پنجم کتابت شده به طوری که شیوه ضبط کلمات، با مشکول کردنِ آن ها تعیین شده، به گفته دکتر صادقی این اثر به لحاظ ویژگی های زبانی و گویش هروی –که لهجه مؤلّف اثر است- از اسناد مهم زبان فارسی به شمار می آید. ایشان واژه‌های کم‌کاربرد و یا واژه‌های منحصر به الابنیه را برشمرده اند که در هیچ کتاب یا فرهنگ لغتی یافت نمی شود. مانند: پتول، پندام کردن، خرش و خرشه، کروش، گیژه، لَوِیمیان و واژگان بسیار دیگر. دستنویس دیگر شرح التعرّف لمذهب التصوّف (نسخه موزه ملّی پاکستان، مورّخ ۴۷۳ ق) که دومین دستنویس تاریخدار فارسی موجود در جهان است.
وی بیان کرد: استاد نجیب مایل هروی مقدمه ای عالمانه بر این نسخه نگاشته اند. این دو اثر، هم دستنویسشان از اقدم نسخ فارسی است و هم متنشان از کهن ترین متون فارسی به شمار می آید. امّا جز این ها، متونی نیز توسّط میراث مکتوب منتشر شده است.
دکتر ایرانی سپس به ترجمه های کهن فارسی و متون تاریخ علمی اشاره کرد و گفت: با توجّه به اینکه عمده ترین آثار دوره اسلامی اغلب تا قرن ششم به زبان عربی نگاشته شده، همواره بخش مهمّی از آثار تمدّن اسلامی بدان زبان پدید آمده اند که بهره گیری از آن ها برای عموم فارسی زبانان دشوار بوده است. و چون زبان فارسی، زبان ملّی ایرانیان بوده، ترجمه فارسی اهمّ متون زبان عربی مورد توجّه دانشمندان ایرانی قرار داشته است. این امر به گونه ای است که سه متن اقدم زبان فارسی یعنی ترجمه تاریخ طبری و ترجمه تفسیر طبریو ترجمه السّواد الاعظم درواقع برگردان هایی از آثار عربی هستند.
البته در زمینه تاریخ علوم، میراث مکتوب صرفاً به آثار فارسی توجّه نداشته و شماری از آثار مهم عربی را نیز منتشر کرده است.
برای نمونه می توان به انتشار دو اثر ممتاز ابوریحان بیرونی یعنی الآثار الباقیه عن القرون الخالیه نیز الجماهر فی الجواهر اشاره کرد که اوّلی، یکی از مهم ترین آثار اسلامی درباره گاهشماری و آداب و رسوم ملل گوناگون است و دومی نیز یکی از مهم ترین آثار دوره اسلامی در زمینه شناسایی جواهرو فلزات قیمتی است.
به گفته دکتر ایرانی در این دو اثر نمونه‌های فراوانی از واژه‌های ایرانی دیده می‌شود، چنانکه دکتر صادق کیا با همکاری دکتر محمّدتقی راشد محصّل در سال ۱۳۵۳ ش کتاب واژه‌های گویشی ایرانی در نوشته‌های بیرونی را عمدتاً بر پای همین دو اثر نوشتند. حتی نامِ ماه‌ها و روزها در گاهشماری‌های ایرانی و نیز گویش‌هایی چون خوارزمی، سغدی و سیستانی صرفاً از الآثار الباقیه به دست می‌آیند.
متن کامل این سخنرانی به زودی بر روی وب سایت مرکز پژوهشی میراث مکتوب قرار می گیرد.