میراث مکتوب- در متون کهن ادبی چه چیزی هست که ما را مدام به خود می خوانند؟ پاسخ این است: ردپای مسیری که آمده ایم. اگر تاریخ را پیروزان و فاتحان نوشته اند، ادبیات اما صدای کسان دیگری است اگرچه نه لزوما شکست خوردگان. متون ادبی در خود شکست ها و گسست های پنهان مانده در روایت تارخ بنویسان قبله های عالم را به شکل های مختلفی نشان می دهد. قبله های عالمی که عالم عاقبت قبله شان را گردانده و خیش مرگ را بر دشت تن شان رانده است.
کتاب ریاض الافکار مناظره ای به زبان حال میان بهار و پاییز از نویسنده و شاعری گمنام، یارعلی تبریزی است که جدای از لذت های ادبی و اطلاعات تاریخی ای که می دهد – اطلاعاتی از حضور زبان فارسی در آسیای صغیر و حکومت عثمانی و دانش و روابط نویسنده اش- در خود نکته ها و دقایقی دارد که قابلیت بازخوانی در افق امروز را هنوز دارند.
در وهله نخست این اثر یک اثر داستانی و روایی است با دو بخش. یک، گفت وگوی بهار و پاییز و مفاخره هر یک که من چنین و چنانم پس این دلایل سبب می شوند من از تو سرتر و برتر باشم. بخش دوم اما داستان کمی پیچیده تر می شود. شخصیت های بیشتری وارد ماجرا می شوند و قضیه از آن یکنواختی بخش نخست رها می شود تا عاقبت خرد بین بهار و پاییز میانجی شود.
اما دو تکه و لحظه در بخش اول و دوم وجود دارد که ذهن مرا حتی بیش از کل اثر درگیر خود کرده اند. دو بخش افشاگرانه ای که یکی خودافشاگری نویسنده است و دیگری افشای غیرمستقیم امری سیاسی یا درست تر بیان دقیقه ای سیاسی در سایه امر ادبی.
آنچه دربند نخست نوشتم اشاره مستقیم به همین ذات افشاگرانه ادبیات دارد و پیوند امر ادبی با امر سیاسی. در بخش اول ریاض الافکار ذهنیت متن تحت تسلط یک دستی ذهنیت راوی است. بین گفت وگوی شخصیت ها، شکاف و گسستی نیست. به نوبت و منظم هر یک استدلال خود را می آورند و حرف خود را می زنند و سکوت می کنند. گویی متن جامعه ای است در سلطه سیاست نظم بخش ذهن نویسنده، اما هیچ جامعه ای یک دست نیست و اگر هم یک دست بشود، در جایی و زمانی چهره های دیگرش را از شکاف هایی نجات خواهد داد.
بخش دوم بین دو قطبی پاییز و بهار، وارد عرصه ای می شود که صداهای دیگری مثل باد صبا و دی و… نیز در آن مشارکت و دخالت دارند و همین شورمندی و حضور صداهای دیگر است که آن ذهنیت مسلط به جامعه متنی را دچار شکاف هایی می کند و از دل این شکاف ها چهره های دیگری رخ نشان می دهند.
نخست چهره فخیم و سنگین نویسنده مخدوش می شود. نویسنده انسانی می شود در دل جامعه زمان خودش که نه تنها همیشه چنین فخیم و سنگین نبوده است که از قضا در برهه هایی، از نظم به قاعده و سامان مند زندگی روزمره و عافیت جویانه بیرون شده و تخطی کرده است.
«و ملایم این حال و مناسب این مقال محرر این اوراق را در ایام جوانی رو نمود که ایام بهار زندگانی و اوقات سرور و شادمانی است در بلده تبریز… در آن اوان نسیم وارم گذار بر چمن محبت افتاد. از بوی سنبل مویی دماغ جانم پریشان شد و از دیدن گلعذاری آتش عشق در دلم افتاد و به سان خس و خارم به باد داد و از مشاهده لاله پیکری داغی بر جگرم رسید و از چشم نرگسین او به مرتبه ای نگران شدم که چشم از همه عالم فروبستم و از غنچه دهانش مهر خموشی بر دهان نهادم. الحاصل، اگرچه بر مقتضای این حدیث عامل گشته که: «من عشق و عف و کتم و مات مات شهیدا» در کتم و اخفای این حالت می کوشیدم و چه گویم که زبان آن هم نداشتم که این حکایت را به کس هم توانم گفت. اما چه سود که چشم نمناک و دل غمناک و آه سرد و رخسار زرد و زبان خاموش و درون پرخروش به زبان حال با هرکس افشای راز می کردند…» در ادامه شهرت عشق یارعلی، عالم گیر می شود و معشوق میل یارعلی می کند اما یارعلی را حتی با همه مشورت های دوستان «آن توانایی دست نداد که پا در محله ایشان توانم نهاد، چه جای مکالمه و مواجهه» همین تکه و آن، در میان متنی که بوی تصنع و فخرفروشی هم دارد؛ شکافی است که چهره نظم مسلط را با بیان احساسات به هم می ریزد. اعترافی است مهم و موثر، انگار که در دل متنی پست مدرن، نویسنده یا راوی وارد داستان می شود و خط روایت را با حضور و صدای خودش می شکند تا فرم و ادبیات را به رخ بکشد و واقعیتی از بیرون را در دل واقعیت ادبی عیان کند. خود همین شگردی می تواند باشد که فرم را شکل بدهد. یارعلی با این جمله می خواهد دهان زخم سرباز کرده در دل نظم متن را ببندد: «تا آخرالامر احرام سفر حجاز بستم، باشد که این مجاز قنطره حقیقت شود» و بعد به اصل سخن رجوع می کند. اما کدام سخن اصل سخن است؟
همین تکه و آن افشاگرانه در دل سنتی که رخ پوشاندن و تقیه و کتمان اصلی بنیادین است، بارقه ای است که همان طور که سیاست نظم جامعه متن ریاض الافکار را مخدوش می کند، می تواند مخدوش کننده نظم سیاسی حاکم بر جامعه نیز باشد. ادبیات اعترافی در غرب جایگاه جداگانه و پرارجی برای خود دارد. اگر بخواهیم از مشهوریات نمونه بیاوریم، باید اعترافات قدیس آگوستین و ژان ژاک روسو را مثال بزنیم. در ادبیات معاصر خودمان «سنگی بر گوری» از جلال آل احمد نیز شهره به همین اعتراف است. جز این در متون کهن کتاب «المنقذ من الضلال» غزالی را هم بسیاری از بزرگان در همین گونه یافته و دانسته اند و دکتر خاور قربانی مقاله ای مفصل پیرامون جایگاه ادبیات اعترافی در فارسی نوشته اند با تکیه بر مقایسه المنقذ با اعترافات آگوستین. شاید این بخش مختصر از ریاض الافکار را نشود در معنای دقیق کلمه، ادب اعترافی به حساب آورد، چراکه سخنی است در کنار سخنی دیگر تو گویی نظری است مختصر پیرامون شعر در بحثی علمی و نمی شود این خرده بحث ها را نظریه ادبی دانست اما نمی توان به سادگی هم از کنارش گذشت که این خردک حرف ها چون تمام جوانب موضوعات را ندارند پس ما ادب اعترافی نداریم یا مثلا نقد ادبی نداشته ایم، چنان که دکتر قدرت الله طاهری در مقاله ای ادعا می کنند. اگر معیار آن باشد که در غرب شکل گرفته و خود دانشی نو است بله ما آن را نداشته ایم اما اگر به فرم های زیستی و متنی خودمان نظر افکنیم که تودرتو و همه چیزبینی مینیاتوری بوده است آنگاه می توانیم بگوییم همین خردک چیزها در کنار دیگر چیزها در شکل و فرم زیستی و بیانی و ادبی ما پایگاه هایی بوده اند که امروز می توانیم مشابهت شان را با نمونه های غربی بسنجیم و تفاوت های شان را نیز آشکار کنیم. همین بخش مختصر کتاب ریاض الافکار هم داستانی است و هم اعتراف و شرح ماجرا و هم پایانی مناجات گونه دارد چنان که اعترافات آگوستین. و همین مختصر خود اهمیت و ارزشی دارد که می توانیم در کنار دیگر متون خودنویسانه موجود در فارسی بگذاریم و شکل خودشرحی افشاگرانه خاص خودمان را بشناسیم و به تعریف درآوریم با توجه به اینکه اعتراف در فرهنگ مسیحی پایگاهی ویژه دارد و در فرهنگ اسلامی به آن معنا اعترافی نداریم اما توبه و بازگشت داریم. خود توبه و بازگشت هم در طریقت و در شریعت به یک شکل و معنا نیست. اما اهمیت این افشاگری تنها به همین نوشته شدن متنی افشاگرانه نیست بلکه چون نوشتن و ارایه خود امری سیاسی است به امید اینکه در نظم اجتماعی و فکری خالتی داشته باشد این افشاگری در دل نظم متنی امری سیاسی باید محسوب شود، به خصوص که تکه قابل تامل دوم کاملا با چهره قدرت و سیاست ارتباط دارد و این ارتباط ناگاه در آشکارگی اش زیرمتن دیگری را به عرصه می آورد که چون نیرویی همه متن را در پرتو خود، در مقام متنی سیاسی روشن می کند.
در آخرین مفاخره و معارضه بهار و پاییز که اوج ماجراست،می بینیم که یارعلی تبریزی براساس اعتدال فصلی که قبلا آورده بود، می نویسد: «و همچنان که گفته ای اعدل امزجه مزاج انسان است، گفته اند که اعدل فصول نیز فصل ربیع است.» اکنون نظری را مطرح می کند و پیرو این نظر و ایده حکایتی می نویسد که در بخش بعدی بیشتر شرح شان می دهد. حکایت این است: «و مشهور است که یکی از سلاطین مداین که به عدل موصوف بود در شکارگاهی از لشکریان دور افتاد و عطش بر او غالب شد. گذارش بر قریه ای افتاد. به در خانه ای رفت و آب طلب کرد. [زنی] بیرون آمد و یک شربتی پر از آب نیشکر به دست او داد. از آن [زن] سوال کرد که: این شربت از چند نیشکر حاصل شده است؟ در جواب گفت که از یک نیشکر. گفت که: هیچ می دانی خرج (مالیات) این ده چند است؟ گفت: بلی، این مبلغ است. پادشاه را به خاطر رسید که خرج اندک است و محصول بسیار، از ایشان خرج بیشتر بایستی گرفتن. بعد از مدتی بر همان قریه عبور آورد و همان حاجت پادشاه را واقع شد و به در همان خانه باز رفت و آب طلب نمود. درآوردن آب مدتی توقف افتاد. از آن حال سوال کرد. [زن] گفت: نمی دانم چه حکمت است که اول از نیشکر یک قدح پر می شد، اکنون از چند نیشکر به زحمت بسیار این قدر حاصل شده است. مگر که در نیت پادشاه تغییری واقع شده. پس به مجرد نیت پادشاه به حال نباتات تباهی راه یافته چه جای عمل نمودن.
و آورده اند که در خزانه کسری کیسه ای یافتند پر از گندم که هر دانه ای مقدار باقله ای بود. گفتند: این از اثر عدل پادشاهان ماضی بوده. اما این حکایت یا حکایت ها را برای چه می آورد؟ برای اینکه در سلسله و شبکه ساختاری متنش «اعتدال حقیقی» را کار گذاشته، پس از آن با آوردن حدیثی از رسول اسلام که هفت کس در گرمای قیامت در پناه سایه خداوندند و یک از این هفت کس پادشاه عادل است؛ بتواند بهار را نه فصل طبیعی که روزگار حاکم عادل بنامد و بداند: «و عدل پادشاهان را نیز به بهار نسبت کرده اند… اثر عدالت پادشاه نیز به عموم انسان و حیوان و نبات می رسد چنانچه در ایام انتظام سلطان عادل بنی نوع به رفاهیتند و از جمعیت ایشان احوال رعایت حیوان و احوال زراعت و باغبانی که خوبی احوال نبات است لازم می آید، بلکه احوال عمارات و ابنیه و صدقات جاریه که آن نیز از احوال حجر و مدر است.» بخش بعدی شرح کامل این اعتدال و عدل پادشاهی است. قلب پنهان نظر سیاسی ای که زیر سایه امر ادبی بیان شده است و سرعنوان بخش این بیت است: وجه تشبیه عدل شه به بهار/ می توان فهم کرد از این گفتار. در این شرح یارعلی عدالت را حاصل ترکیب سه فضیلت حکمت و شجاعت و سخاوت می داند و برای هرکدام از اینها در فصل و ایام بهار نکته ای می یابد. حکمت را نوع مواجهه با افراد چه سیاسی و چه تربیتی، به وجهی شایسته و بایسته می داند؛ چنان که در بهار است که باغبان به هرس درختان می نشیند. شجاعت بهاری در دور کردن گرما و سرماست، چنان که شاه دشمنان را دور می کند. سخاوت بهار باران نیسان است که شامل حال همه موجودات می شود چنان که دیدیم حتی نیت پادشاه در احوال گیاهان اثر داشت. کمی بعد از این است که در این شبکه ادبی- سیاسی دو نیرو و دولت متخاصم، کار به جاسوسی باد صبا هم می کشد. تا تمام جوانب این متن سیاسی و ادبی در پرتو چنین فهمی روشن شود.
اکنون می توانیم با تکیه بر مقاله دکتر پگاه مصلحی «نسبت سیاست و امر سیاسی در خوانش ادبیات ریتوریک: مطالعه موردی شعر سهراب سپهری» امر سیاسی را نه چنان که ریکور چیزی متمایز از سیاست دانست بفهمیم بلکه امر سیاسی را چنین درک کنیم: «امر سیاسی، محیط بر سیاست و چیزی بیش از آن است. به این معنا که افزون بر سیاست، ادامه گسترده ای از همه حالات متاثربودگی از مناسبات قدرت را نیز دربرمی گیرد، برای مثال خمش مغزی یک جنین در وضعیت خاص اقتصادی، وضعیتی که تحت تاثیر شکل ویژه ای از مناسبات قدرت قوام یافته، قطعا امر سیاسی است…» در ادامه دکتر مصلح می نویسد: «اما به هر روی نفس سرایش شعر، به منزله کنش گفتاری و انتشار آن، به منزله فعل اجتماعی و خود شعر چونان آفرینش زبانی، در حیطه امر سیاسی قرار دارد.» اکنون به اصل سخن بازگردیم: از توضیحات دقیق دکتر پورجوادی بر ما آشکار می شود که یارعلی تبریزی در شهر بورسه عثمانی این متن را به درخواست والی فرهنگ دوست شهر «عبدالقادر» نوشته است و از طرفی در متن دو شخصیت تاریخی دیگر نیز حضور دارند: سلطان سلیمان قانونی پادشاه جوان عثمانی و مصطفی پاشا معروف به چوپان مصطفی پاشا وزیر سلطان سلیمان. این اشارات آشکار و نسبت جویی های روشن متن با مردان سیاست می تواند نقطه عزیمت طرح متنی ادبی باشد که در آن ادبیات محمل ارایه نظری سیاسی باشد و خود این ارایه نیز امری سیاسی است.
در واقع یارعلی، جوانی و عدل سلطان سلیمان را در بهار نشان می دهد و برای رعایت منطق ادبی داستان که متکی به حکمت الهی فصل هاست عاقبت به یاری خرد، پاییز را هم برای انتظام امور عالم، لازم و واجب می داند درحالی که پاییز مشخصا در طرح داستان از منطق دوری کرد و شمشیر کشید و جاسوس فرستاد اما بهار جوان خرد ورزید و در نهایت پاییز را هم بخشید. سیاست ادبی یارعلی در حفظ منطق ادبی متکی بر حکمت الهی و در عین حال طرفداری از عدل و جوانی و نشان دادن ضعف پاییز از مهم ترین خواست های متن ریاض الافکار است. سیاستی که به حتم از «سیاست» به معنای واقعی اش متاثر شده و بر فهم او از امر طبیعی و ادبی اثر گذاشته است. دومین نکته مهم، بخش خودافشاگرانه متن است. چیزی که تلاش کردیم در حد و حدود این متن در مشابهتش با ادبیات اعترافی آن را بشناسیم و این بسیار عجیب است که به جای فهم ادبیات اعترافی غرب بر پایه چنین متونی از فرهنگ خودمان، اکنون خودمان را با چیزهای غربی می فهمیم. اما یک نکته غریب تر نیز در نظرم هست که می خواهم به عنوان بخش پایانی در میان آورم و آن مشابهت حرف یارعلی تبریزی و دکتر مصلحی است. یارعلی تبریزی تغییر احوالات گیاهان و حتی سنگ ها را هم سیاسی می داند و چنان که دیدیم دکتر مصلح نیز خمش مغزی جنین را امری سیاسی دانست. آیا نمی توانیم در سایه چنین نکاتی ادعا کنیم در جهان ما که کماکان با تمام خط کشی های تخصصی جهان علمی غربی، همه چیزبینی خود را حفظ کرده است، حرف هایی وجود دارد که ما می توانیم طبیعت را نه تنها طبیعی که در مقام باشنده متاثر از احوال روزگار بفهمیم؟ در حکایت یارعلی، نیشکر به فکر و حس پادشاه واکنش نشان داده است. چگونه می توانیم از کنار این واکنش به راحتی بگذریم درحالی که بسیار شگفت است و حامل معنایی است که می تواند بسیار راه گشا باشد. آیا این خیال و معنای حاصل از این خیال در کنار بیان دکتر مصلح به ما این توان را نمی دهد که بگوییم می توانیم با تغییر فهم مان از رفتارهای طبیعت، سیاست های غلط پیرامون مان را بشناسیم؟ جالب است بدانیم آرنه نیس فیلسوف نروژی و از نظریه پردازان اصلی بوم شناسی ژرف در خانواده سلطنتی نروژ، پادشاه اولا را که انتخاب خود و بسیاری از کسان دیگر می داند، در سایه ارتباطش با طبیعت می فهمد: با عکسی در کنار گربه و با لبخندی گشاده. آرنه نیس باور دارد: «نیروی آفرینش در طبیعت نشان دهنده وجود چیزی انتزاعی است که با ملموس بودن پدیده ها و چیزهای طبیعی رابطه برقرار می کند» و این باور از تفسیر خاص او از گزاره بنیادی اسپینوزا حاصل شده است. گزاره بنیادی اسپینوزا این است: خدا نیروی آفریننده طبیعت است و آرنه نیس آن را معادل این گزاره می داند: نیروی آفریننده طبیعت خداست.پس ما نه تنها باید در پی تمرکز بر طبیعت انسان و رفتار و کردار او باشیم بلکه باید طبیعت و هر چیز طبیعی را در مقام باشنده حی و حاضر و فعال که دارای حس و واکنش است، دریابیم. به خصوص که دیدیم طبیعت پیش از انسان می تواند اعتراضی باشد.
کتاب ریاض الافکار مناظره ای به زبان حال میان بهار و پاییز از نویسنده و شاعری گمنام یارعلی تبریزی است که در خود نکته ها و دقایقی دارد که قابلیت بازخوانی در افق امروز را هنوز دارند.
فریاد ناصری
منبع: اعتماد