میراث مکتوب- نشر چشمه کتاب «دفتر خاطرات پاین» را به چاپ سوم رساند. این دفتر شامل خاطرات و گونه‌ای از سفرنامه‌نویسی است که ماحصل سه ماه پیاده‌روی جان کامپتون پاین در ایران است که در سال ۱۲۶۳ همز‌مان با عهد ناصری اتفاق افتاده است.
این کتاب را مرجان افشاریان و راسل هریس ترجمه و تصحیح کرده‌اند. این دفتر در موزهٔ ارتش شهر دِون انگلستان نگهداری می‌شود. پاین در پایان مأموریتش در هند و قبل از بازگشت به انگلیس تصمیم می‌گیرد به ایران سفر کند. چنان‌که از مقدمه راسل هریس بر‌می‌آید این سفر در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه یعنی سال ۱۲۶۳ ش و ۱۸۸۴ م رخ داده است.
پاین، هدف از پیش تعیین شده نداشته و فقط می‌خواسته جنوب تا شمال ایران را در مدت سه ماه و با هزینه شخصی طی کند. پاین در مدت مأموریتش در هند زبان هندی و فارسی را تا حدودی یاد گرفت. او در سفرنامه‌اش از گلستان سعدی یاد می‌کند که نشان‌گر علاقه او به فرهنگ ایران است.
هریس در مقدمه‌اش سفر را تفریحی یا ماجراجویانه می‌داند و اعتقاد دارد سفر به ایران بیشتر شکل ماجراجویانه دارد، چرا که در این نوع سفر رنج سفر بیشتر است، هیچ چیز قابل پیش‌بینی نیست، هر لحظه ممکن است خطری در پیش باشد. از سفرنامه پاین چنین بر می‌آید که سفرش بیشتر ماجراجویانه بوده است.
مسیر این افسر جوان انگلیسی در ایران از میان کوه و دشت و دره بوده است و تمایلی هم به دیدن شهرهای بزرگ نداشته و بیشتر اهل گشت و گذار بوده تا جزئیات و تحقیق و بررسی های تاریخی.
نکته جالب اینکه پاین به واقع به دنبال ثبت جزئیات مانند گردشگران و مستشرقان نبوده است. به عنوان مثال وقتی به شیراز و اصفهان و تخت جمشید وارد می‌شود، خواننده کتاب خود را برای خواندن مطالب تاریخی و هنری دربارهٔ این اماکن به منابع و کتاب‌های دیگر حواله می‌دهد. یکی از نکات قابل توجه و جالب این اثر این است که پاین هر را چه را که دیده و به نظرش جالب آمده است نقاشی کرده و اطلاعاتی درباره آن در کنار نقاشی‌اش نوشته است. مانند سعدیه، حافظیه و…. .
پاین پیش از ورود به شیراز، به کازرون می‌رود. «یکی از زیبایی‌های کازرون دریاچهٔ پریشان است که در پانزده کیلومتری شرق شهر کازرون قرار دارد. این دریاچه نمایی زیبا و خوش‌رنگ دارد و پر از مرغابی‌ست. فردای آن روز به سمت کتل دختر، دشت بَرم و کتل پیرزن رفتم، مسیری صعب‌العبور و مملو از زیبایی‌های طبیعی. پس از عبور از کتل پیرزن، مقصد بعدی دشت ارژن است که در میان راه شیراز و کازرون قرار دارد. به گورستان روستای دست ارژن رفتم که یکی از جاهای دیدنی این ناحیه است. در این منطقه، نقش شیر بر سنگ‌قبر یک نماد باستانی است. بچه‌های این روستا با دیدن نقاشی‌های من کلی به وجد آمدند. قاطرچی قبل از حرکت از دشت ارژن به سمت خان‌زنیان یا خانه‌ی زنیان، یعنی تا مقصد بعدی تا برآمدن آفتاب صبر کرد که کار عاقلانه‌ای بود، چون این مسیر محل تردد شیرهاست».
این افسر جوان در ادامهٔ سفر به شیراز وارد می‌شود و دربارهٔ سعدیه می‌نویسد: «آنجا نسخه‌ای خطی از کلیات سعدی نشانم دادند، نسخه‌ای نفیس که به زیبایی کتابت شده و با خالص‌ترین رنگ‌های طبیعی تذهیب شده است. نسخه‌ای بود به مرتاب نفیس‌تر از نسخه‌های مشابه که تا به حال دیده بودم، همچون کتاب دعای لاتین مراسم عشای ربانی که با آب طلا تذهیب شده است. البته با همه اینها که گفتم، تا خودتان نبینید نمی‌توانید. زیبایی واقعی آن را تصور کنید».
سفر پاین در ایران، در زمان کوتاه با موقعیت‌های سخت همراه بوده که برای او آزمون صبر و بردباری بوده است، در آنجا که بر کشتی آرامش نشسته و راهی وطن خویش است با خوردن لقمه‌ای نان و کره می‌گوید: «چه نان و کره خوبی اینجا هست!»
جان کامپتون پاین پس از بازگشت از ایران درجهٔ سروانی دریافت می‌کند و به کالج افسران ارتش می‌رود. در سال ۱۸۹۲ در بخش اطلاعات و امنیت ارتش مصر به خدمت گمارده می‌شود و عاقبت در خارطوم در مقام فرمانده سربازان مصری در مقابل شورش احمد سودانی کشته می‌شود.
علاقه‌مندان می‌توانند «دفتر خاطرات پاین» را به قیمت ۸۸ هزار تومان از کتابفروشی‌ها بخواهند.
مریم مرادخانی
