گرامیداشت یاد خورشید عبدالله زاده
دکتر محمد باقری دبیر علمی همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» در نشست نخست این همایش به نقش کوشیار در تاریخ ریاضی دورۀ اسلامی اشاره کرد و گفت: در سال ۱۳۲۶ رسالۀ «ابعاد و اجرام» کوشیار گیلانی در هند به عربی منتشر شد و بخشی از آن نیز از سوی پژوهشگران آلمانی به چاپ رسید. خورشید عبدالله زاده که در تاجیکستان زندگی می کرد، کتابی دربارۀ آثار کوشیار گیلانی به زبان روسی نوشت و این کتاب در سال ۱۳۸۸ به همت پرویز شهریاری به فارسی ترجمه شد.
این استاد دانشگاه گیلان به حضور خورشید عبدالله زاده در ایران اشاره کرد و گفت: خورشید عبدالله زاده هنگامی که به ایران آمد، گفت شنیده‌ام در ایران دانشمندان را دستگیر می کنند و این حرف باعث تعجب ما شد تا این که متوجه شدیم دستگیر در تاجیکی به معنای حمایت است.
وی ادامه داد: عبدالله‌زاده مقاله های بسیاری نیز درباره کوشیار گیلانی تدوین کرد اما متأسفانه این پژوهشگر تاجیک سال گذشته در خجند درگذشت و از سوی ایران نیز برای گرامی داشت این شخصیت برنامه ای برگزار نشد و تنها چند مقاله به نگارش درآمد.
دبیر علمی همایش میراث علمی کوشیار گیلانی با اشاره به ترجمه های ژاپنی و چینی که از «احکام و نجوم» انجام شده، گفت: استادان بسیاری نیز در کانادا و هلند به پژوهش درباره آن چه کوشیار گیلانی در آثارش تدوین کرده، پرداخته اند اما به هر حال لازم است ایرانیان به دلیل آشنایی با اصطلاحات و زبان دانشمندانی چون کوشیار گیلانی، متولی امر پژوهش درباره این دانشمند باشند و از بروز اشتباهاتی مانند آن چه در متون غربی آمده، جلوگیری کنند.
زمان مشخصی را برای آغاز نگارش آثار هیئت نمی‌توان تعیین کرد
حنیف قلندری در این همایش با موضوع «مقاله سوم از زیج جامع کوشیار و جوامع علم‌النجوم فرغانی» سخنرانی کرد و گفت: در این همایش به مقایسه میان دو متن متقدم هیئت و جایگاه آن ها در میان رساله های هیئت می پردازم. اگر بخواهیم آثار نجومی دانشمندان اسلامی را دسته‌بندی کنیم، یکی از مهم ترین گروه‌‌های آن، آثار هیئت هستند.
این پژوهشگر با اشاره به سختی تعریف علم هیئت اظهار کرد: آثار هیئت آن دسته از آثار نجومی دانشمندان مسلمان است که در آن‌ها، مولف تلاش می کند به دور از پرداختن به مسایل و محاسبات هندسی مربوط به دانش نجوم، کلیتی از آن را عرضه کند به طوری‌که با استناد به این کلیت بتوان جهان را، آن طور که هست، شناخت. از این منظر می‌توان این گروه از آثار را به مثابه کیهان‌شناسی علمی گذشتگان دانست.
وی افزود: زمان مشخصی را برای آغاز نگارش آثار هیئت نمی‌توان تعیین کرد، با این حال با توجه به زمان نوشته شدن برخی از آثار مهم‌تر این حوزه، همچنین در نظر گرفتن وجه ممیزه دانش هیئت به عنوان شاخه جدایی از دانش نجوم در آثار طبقه‌بندی علوم، می‌توان گفت که نگارش آثار مستقل هیئت از نیمه نخست سده ششم هجری‌قمری آغاز شده است اما در میان آثار نجومیِ نخستین دانشمندان اسلامی، آثاری وجود دارد که کلیت آن‌ها مشابه آثار هیئت است.
قلندری با اشاره به دو اثر در حوزه هئیت اظهار کرد: «جوامع علم النجوم» اثر فرغانی و «فصل سوم از زیج جامع» تالیف کوشیار گیلانی دو اثری هستند که می‌توان آن ها را از آثار متقدم هیئت دانست. درباره «جوامع علم النجوم» تحقیقات بیشتری انجام گرفته اما می‌توان نشان داد که اثر دوم را نیز می‌توان در دسته آثار متقدم هیئت طبقه‌بندی و حتی ادعا کرد که ساختار اثر کوشیار مشابهت بیشتری با آثار هیئت بعدی دارد.
این پژوهشگر با بیان این‌که اگر ساختار چهار بخشی معمول در کتاب‌های هیئت را بپذیریم برای مقایسه این دو اثر باید بخش‌های مقدمه، اوضاع آسمان، اوضاع زمین و ابعاد و اجرام را بررسی کنیم، گفت: فرغانی در «جوامع علم النجوم» به جز آن‌که در فصل نخست به تاریخ پرداخته درباره مقدمات به شش مقدمه‌ای که بطلمیوس در «مجسطی» آورده، اکتفا کرده که می‌توان آن‌ها را مقدمات طبیعی هیئت دانست در حالی که هر چند کوشیار تمام این مقدمات را در یک فصل گرد آورده اما در ابتدای کتاب به مقدمات ریاضی و تعاریف هندسی نیز پرداخته است.
وی افزود: توضیح و فصل بندی کوشیار درباره اوضاع آسمان، به‌ویژه در توضیح مدل‌های گردش افلاک روشن‌تر از فرغانی است. همچنین مجموعه اصطلاحاتی که کوشیار در اثرش آورده است کامل‌تر از مطالب فرغانی به‌شمار می‌آید. در هر دو کتاب برخلاف سیاق آثار هیئت مستقل، اوضاع زمین مقدم بر اوضاع آسمان است و شاید این ترتیب تاثیر گرفته از ترتیب «مجسطی» بطلمیوس باشد.
قلندری در پایان سخنانش بیان کرد: از سوی دیگر مطالب هر دو اثر در این‌باره مشابهت دارد. ابعاد و اجرام در هر دو کتاب به عنوان بخش جداگانه‌ای آمده و مقادیر نیز از سنت یونانی و تاثیر «الاقتصاص» بطلمیوس بر دانش نجوم دوره اسلامی خبر می‌دهد. در مجموع «فصل سوم از زیج جامع» کوشیار اثری جامع‌تر و کامل‌تر از کتاب فرغانی است هر چند که تقدم در نوشتن چنین اثری با فرغانی است.
نسخ حمیدیه و کندیللی از روی «مجمل الاصول» نسخه‌برداری شده بودند
سید هادی طباطبایی دیگر سخنران این نشست به «بررسی ترجمه ترکی رساله مجمل الاصول کوشیار گیلانی» پرداخت و گفت: «مجمل الاصول» یکی از رسالات مهم احکام نجومی کوشیار گیلانی، دانشمند قرن چهارم هجری‌قمری است که جایگاه ارزشمندی در علم نجوم و اختربینی دوران اسلامی دارد. در طی قرن‌های مختلف از روی این اثر نسخه‌برداری شده و از رساله‌هایی بوده که از آن برای آموزش استفاده می‌شد. این رساله عربی به زبان‌های فارسی، چینی و ترکی نیز ترجمه شده است.
این پژوهشگر با بیان این‌که از رساله ترجمه ترکی «مجمل الاصول» دو نسخه شناسایی شده افزود: به یکی از نسخه‌ها دسترسی داشتم که نسخه‌برداری از آن در قرن ۱۲ هجری‌قمری انجام گرفته و به تغییرات انجام یافته در این رساله در فرایند ترجمه و منابع احتمالی مترجم در ترجمه آن می‌پردازم. این نسخه به شماره ۸۳۵ در کتابخانه سلیمانیه، مجموعه حمیدیه استانبول موجود است و فیلم آن در سال ۱۳۷۸ از سوی دکتر محمد باقری به کتابخانه بنیاد دایره‌المعارف اسلامی داده شد.
وی گفت: نسخه دوم به شماره ۲۸۹ یا ۶۴۸ متعلق به کتابخانه رصدخانه کندیللی ترکیه است که در ۱۶۳ صفحه و به خط خوش نسخ و از سوی درویش مصطفی نسخه‌برداری شده بود. از این دو نسخه چنین برمی‌آید که مولف نسخه حمیدیه، متولی مسجد اعظم مانیسیا و آگاه به نجوم بوده که حتی رساله‌ای نیز در باب اسطرلاب دارد در حالی‌که فردی که نسخه کندیللی را نسخه‌برداری کرده، از این علم اطلاع ندارد و دارای اشتباه‌هایی در اصطلاحات و مناطق جغرافیایی است.
در همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» که دوشنبه (۵ اسفندماه) برپا شده بود، کتاب‌های «سه رساله از کوشیار گیلانی» با مقدمه دکتر محمد باقری و «رساله اسطرلاب کوشیار گیلانی» تالیف محمد باقری از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب رونمایی شدند.
مشروح مقالات این همایش به زودی بر روی وب سایت مرکز پژوهشی میراث مکتوب قرار خواهد گرفت