اين آدم در تاريخ نويسي، واقعاً ادب و نزاكت را رعايت كرده است

ميراث مكتوب : در نشست بررسي‌ آراء و انديشه‌هاي‌ سياسي‌ روزبهان‌ خنجي‌ بر اساس‌ كتاب‌ عالم‌ آراي‌ اميني‌ ،دكتر اشراقي گفت : اين آدم در تاريخ نويسي، شرط هايي دارد كه يكي از شرط ها را كه حفظ ادب و نزاكت باشد، واقعاً رعايت كرده است.
وي افزود: البته من نمي دانم خنج نزديك كاشان است يا نه، ولي خنجي كه در لار هست، وجود دارد و تصور من اين است كه چون لار و سواحلي كه امروز استان شده ،همچون استان بوشهر، از قديم و نديم فارس بوده و به همين مناسبت فارس، خليج فارس هم مطرح است. حال بنده اطلاع دقيق ندارم كه آيا در نزديك كاشان هم چنين شهري داريم يا نه؟ به هر حال اهل خنج بوده، در شيراز بوده و شخص عالمي بوده، سفرهاي زيادي كرده، دنيا را ديده، عصر آق قويونلو را و اوايل روي كار آمدن نخستين صفويان را ديده و كتابي كه الان وجود دارد، تصحيح خوبي شده، اما بنا نيست كه اغلاط يك كتابي را كه از جان هود يا نظايرش تهيه شده، بيش از 200 غلط را در مقدمه كتاب بياورند. ايشان كه يادشان به خير باشد و الان در آمريكا هستند، اين را به صورت مقاله اي انطباقي مي توانستند به تصحيح جان هود بنويسند و لزومي نداشت كه در مقدمه كتاب آورده شود. به هر حال اين كتاب آماده است و تا آنجا كه بنده عقلم مي رسد، شايد بهترين تصحيح باشد، البته اغلاطي هم غير از آنچه مصحح محترم اشاره كردند، دارد كه اين را مي شود بعد مطرح كرد.
وي ادامه داد: نكته اي كه جناب آقاي دكتر نوايي مطرح فرمودند، اينكه تاريخ در هر عصر و زماني خصلت خودش را دارد. هيچ وقت انسان هايي كه امروز زندگي مي كنند، نمي توانند نقش خودشان را به تاريخ بزنند ، مثلاً انتقاد كنند كه فلان مؤلف در فلان دوره اينگونه نوشت. شرط انصاف اين است كه انسان ،آن دوره را به خوبي درك كرده باشد با تمام بدي ها ، خوبي ها و واقعيت هايش و بر آن اساس مورخ را در آن شرايط زمان و مكان بسنجد و بفهمد و نوشته اش را منصفانه به نقد بكشد.
اين مرد در تاريخ نويسي مراعات كرده و همان طور كه ما از اول از او زياد خوشمان نمي آمد، همان طور كه آقاي دكتر فرمودند، تصور مي كرديم او انسان ناجوري است، ولي وقتي كه آدم مي خواند و از علماي راشدي صحبت مي كند، در مدح و منقبت حضرت علي (ع)، خيلي بيشتر از سه خليفه ديگر سخن به ميان مي آورد. اين را بنده به اين جهت در مقدمه عرض كردم كه اين آدم در تاريخ نويسي، شرط هايي دارد كه يكي از شرط ها را كه حفظ ادب و نزاكت باشد، واقعاً رعايت كرده است.
دكتر اشراقي همچنين گفت :نظرات ايشان در مورد تاريخ خيلي جالب ا ست. در جايي كه مربوط به نقد و بررسي تاريخ سخن مي گويد ،در فوايد علم تاريخ و فلسفه تاريخ خيلي صحبت مي كند، در حقيقت وارد فلسفه تاريخ مي شود و اين افكارش تحت تأثير شمس الدين سخاوي است ،يعني از معلمان درجه اولش كه از او خيلي چيزها آموخت. او اجتناب مي كند از نكاتي كه حاوي خرافات و رويدادهاي غيرقابل باور باشد و اين را تأكيد مي كند. سنت هاي تاريخ را معمولاً بر پايه قرآن مجيد و براساس قصص قرآن مي گذارند و فراگيري اين قصص را لازم مي داند كه اين قصص مي توانند تعليم تاريخ بدهند. تاريخ را از جمل علوم اديبه مي شمارد كه نشان مي دهد كه تاريخ از نظر آموزش و عبرت انگيزي اش بر علوم ديگر برتري دارد و هر كس بايد تاريخ را بياموزد. از نظر اخلاقي و فلسفي نيز به تاريخ نگاه مي كند و همين نكته اي است كه خود او در نوشته اش نشان مي دهد كه مورخ بايد اخلاق مدار باشد. در توصيف تاريخ نگار مي گويد كه بايد از كتب ديني و تاريخي اطلاع داشته باشد. به يك سلسله يا فرد توجه نكند و اين مسئله مهمي است. وي توجه بر اين دارد كه به مقتضاي كلام بايد ادبيات رعايت شود به خصوص شعر را در تاريخ، در لابه لاي حوادث بسيار بسيار خوب مي داند.
وي تاكيد دارد:در كتاب عالم آراي اميني، ايشان مي گويد كه بايستي مشاهده كرد و اگر هم شنيد بايد از اشخاص مطمئن شنيد. به قرآن و حديث بايد توجه زيادي كرد كه ارزش ادبي داشته باشد و تكليف زياد هم نداشته باشد، البته كتابش متكلف است، اما توصيه مي كند كه تكلف زيادي نداشته باشد. خود او عربي زياد گفته و لغات مغولي به كار برده كه راهنماي مهمي است براي شناخت طبقات مختلف آن روزگار كه اين شخص به درستي ذكر كرده و توصيه هاي ديگري كه ذكر كرده و به نظر من ما فضل الله روزبهان را به استثناي تعصب مذهبي اش مي توانيم يكي از مورخين اصيل آن دوران بدانيم. از اين كتاب، ايشان از سه نسخه استفاده كرده. يك نسخه كه ميكروفيلمش در كتابخانه مركزي داريم. اين نسخه، نسخه اصيل بوده كه اسم آن را نسخه فاتح يا F گذاشته كه الان در استانبول در كتابخانه فاتح است. نسخه ديگر در كتابخانه ملي پاريس بوده كه نسخه دوم قرار داده و بعد هم يك نسخه ديگري كه در بدو تنظيم شده به عنوان نسخه ديگر استفاده كرده است. دو نسخه هم در قاهره است كه مورد استفاده زيادي قرار نگرفته و به هر حال استفاده اي از نسخه اول كرده، استفاده بسيار شايسته اي بوده و به نظر من كتابي است خواندني و كساني كه در تاريخ صفويه به ويژه در صفويه مقدم كار مي كنند ،بايد اين كتاب را ببينند به ويژه از نظر قضاوتي كه ايشان در تاريخ مقدمه صفويه كرده است.