به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و دهمین نشست این مؤسسه، با عنوان «بررسی کتیبه‌های فارسی در جمهوری آذربایجان»، با سخنرانی دکتر مرتضی رضوانفر، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، و دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ میراث مکتوب، و با حضور برخی از اساتید و فرهیختگان همچون احمد اشرفی‌زاده، محمدحسین ساکت، دکتر علی‌اشرف مجتهد شبستری، دکتر هومن یوسفدهی، پروفسور چوهدری، دکتر کامران بوزکورت، محسن اعطائی، کاوه تیموری، علی‌اکبر اولیا و گروهی از علاقه‌مندان به میراث مکتوب و فرهنگی، روز چهارشنبه 26 تیرماه، برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر اکبر ایرانی، پس از بیان مطالبی دربارۀ کتیبه‌نگاری، در معرفی دکتر رضوانفر به عضویت ایشان در هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سابقۀ مدیریت پژوهشکدۀ مردم‌شناسی این پژوهشگاه، مسئولیت تدوین شش پروندۀ ثبت جهانی از ۱۳ پروندۀ ثبت‌شده ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو، شامل پرونده‌های «چوگان»، «آیین پهلوانی و زورخانه‌ای»، «فرش شهری بافت کاشان»، «فرش روستایی بافت فارس»، «تعزیه» و «موسیقی بخشی»، تألیف آثاری همچون «میراث ناملموس و جهانی شدن»، «نقش ایران و زبان فارسی در گسترش مساجد جهان»، «درهای کتیبه‌دار قرآنی در گسترۀ جهان ایرانی» و «میراث جهانی ایران»، و نیز ترجمۀ کتاب «حفاظت از میراث ناملموس» اشاره کرد.
وی با بیان این که این جلسه به ارائۀ نتایج بخشی از تحقیقات دکتر رضوانفر اختصاص یافته، همت، عشق و علاقۀ شخصی ایشان را در انجام چنین تحقیقاتی کم‌نظیر توصیف کرد و گفت: قطعاً هر کار بزرگی در کشور ما انجام می‌شود حاصل نیرو و عشق و علاقه شخصی است و سازمان‌ها و مؤسسات دولتی اگر مانع نباشند معمولا چندان همراه نیستند.
مدیرعامل مؤسسۀ میراث مکتوب با اشاره به تحقیقات دکتر رضوانفر در خصوص کتیبه‌های کشورهای مختلف، گفت: ما امروز نتایج پژوهش‌های ایشان در آذربایجان را خواهیم شنید و امیدواریم در جلسات آینده بتوانیم از دیگر کارهای دکتر رضوانفر نیز مطلع شویم.
دکتر ایرانی ضمن تشکر و سپاس از کوشش‌های دکتر رضوانفر و آرزوی ادامه دادن ایشان به این راه با قدرت و استقامت، سخنان خود را پایان بخشید.
شناسایی کتیبه‌های فارسی در سه قارۀ آسیا، اروپا و آفریقا
در ادامه، دکتر رضوانفر برای شروع ضمن نمایش یک کتیبه از شعر قمری دربندی (مدفون در آرامستان شهر دربند داغستان)، که هم دیوانی به ترکی و هم دیوانی به فارسی دارد، با مضمون «نه غلات و صوفی‌ام، نه شیخی و نه ناصبی/ شیعۀ کامل عیارم نوکر مولا علی»، در خصوص طرح خود گفت: من حدود پنج سال است که کتیبه‌های فارسی را در کشورهای مختلف جهان، خصوصاً سه قارۀ آسیا، اروپا و آفریقا شناسایی و برای آنها شناسنامه تهیه می‌کنم.
وی افزود: این شناسنامه شامل عکس، خوانش متن، تاریخچۀ بنا و اطلاعات جنبی است که از اسناد محلی، گفتگو با اهل علم، خصوصاً باستان‌شناسان، و حتی گفتگو با اهالی محل و امنای مساجد به دست می‌آید.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری دربارۀ ارزش کتیبه‌ها گفت: کتیبه یک نوع سند است با این تفاوت که سند مکتوب را می‌توان جابجا کرد، جعل کرد و تغییر داد، اما کتیبه را نمی‌توان؛ چرا که نسل در نسل می‌دانند که کتیبه در آن مکان و با چه مختصاتی بوده است.
وی در خصوص کارکردهای کتیبه، به عنوان مثال، با اشاره به رفع دعوای طولانی‌مدت دو گروه در مدت حضورش در ولادی قفقاز (پایتخت اوستیا) با خواندن یک کتیبه، گفت: علاوه بر اطلاعات تاریخی، کارکردی نیز که شمایل‌نگاری یا نقاشی و مجسمه‌سازی در مسیحیت و خصوصاً در کلیساها دارد، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری در جهان اسلام پیدا کرده و لذا گسترۀ زیادی، خصوصاً در دورۀ اسلامی، پیدا کرده است.
حضور زبان فارسی در مسیر زمینی و دریایی جادۀ ابریشم
دکتر رضوانفر با اشاره به حضور زبان فارسی در مسیر زمینی و دریایی جادۀ ابریشم، گفت: علاوه بر شهر پکن، چهار بندر در شرق چین وجود دارد که کتیبه‌هایی فارسی دارند که از آن جمله می‌توان به 21 کتیبه و سنگ مزار در مسجد ققنوس، کتیبه‌ای بزرگ به زبان فارسی و چینی در یکی از مساجد معروف پکن، چند سنگ مزار از قرن هفتم با زبان فارسی اشاره کرد.
وجود 7 هزار کتیبۀ فارسی در هند
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به وجود حدود هفت هزار کتیبۀ فارسی در هند، گفت: شاید بتوان گفت که بیشترین کتیبه‌های فارسی در جهان در هندوستان وجود دارد و بعد از آن به ترتیب ازبکستان، پاکستان و بر اساس آماری که من برداشته‌ام جمهوری آذربایجان بیشترین کتیبه‌های فارسی را دارند.
وی ضمن تشریح گسترۀ مناطق دارای کتیبه‌های فارسی، به نمایش کتیبه‌هایی از مسجد بالاحوض بخارا، مسجدجامع خجند، مقبرۀ شیخ مصلح‌الدین، مقبره میر سیدعلی همدانی در کولاب، مزارشریف، کشورهای حوزه بالکان مانند آلبانی، صربستان، بوسنی و هرزگوین، هامبورگ آلمان، مقبرۀ مولانا در قونیه، توپکاپی استانبول، اندونزی، برمه، سریلانکا، زنگبار و شرق آفریقا پرداخت.
حضور فرهنگ ایرانی در آفریقا
دکتر رضوانفر در خصوص حضور فرهنگ ایرانی در آفریقا به ویژه ضلع شرقی آن، به فارسی بودن کلمۀ «زنگبار» (زنگ به معنای سیاه و بار به معنای کناره و ساحل؛ همچنان که در کلمات رودبار و جویبار به کار رفته)، بنیان‌گذاری راه ابریشم در آفریقا توسط شیرازی‌ها، وجود بیش از ۱۵۰ بنا در کنیا و تانزانیا با ریشه‌های شیرازی، بلوچی، شوشتری و کازرونی، وجود بناهای ایرانی در سومالی و زنگبار، وجود مقبره‌های متعدد با عبارت‌های فارسی و استفاده از کاشی‌ها و سرامیک‌هایی، که توسط دریانوردان ایرانی به این مناطق آورده شده، در بناها، اشاره کرد.
بیت شعری فارسی در کتیبه‌ها، از استانبول تا آسیای میانه
وی همچنین با اشاره به متنی با مضمون «گشاده باد به دولت همیشه این درگاه/ به حق اشهد ان لا اله الا الله» در کتیبه‌هایی در دایرۀ دو حکومت رقیب عثمانی و صفویه، در شهرهای استانبول، قزوین، باکو، ایروان، کابل، خیوه، مشهد، ابیانه و جای جای ایران، گفت: این عبارت، که عموماً در سردرها یا روی درب‌ها حکاکی شده، همچون «اشهد ان لا اله الا الله» به عنوان درگاه ورود به اسلام، برای ورود به خانه و ابنیه استفاده می‌شده و می‌بینیم که در اینجا زبان فارسی، فارغ از سیاست و سوگیری‌های ایدئولوژیک و قومی، مانند یک نخ تسبیح، توانسته فرهنگ‌های منطقه را به هم نزدیک کرده و دوستی و برادری میان اقوام و حکومت‌ها ایجاد کند.
کتیبه‌های آذربایجان و خدمات مشهدی خانم نعمت‌اوا
دکتر رضوانفر در ادامه با تمرکز بر کتیبه‌های آذربایجان، از آقای لاوروف از روسیه و مشهدی خانم نعمت اوا، به عنوان دو فردی که در زمینۀ کتیبه‌های آذربایجان کار کرده و زحمت کشیده‌اند نام برد و گفت: مشهدی خانم نعمت اوا یکی از دانشمندان بزرگ جمهوری آذربایجان و عضو آکادمی علوم جمهوری آذربایجان بوده است که متأسفانه دو سال پیش به رحمت خدا رفتند.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با بیان این که مشهدی خانم نعمت اوا حقیقتا به فرهنگ ترکی، فارسی و عربی خدمت کرده‌اند، از کمک‌های دختر ایشان در زمینۀ بررسی کتیبه‌های آذربایجان یاد کرد و افزود: من مدخلی دربارۀ مشهدی خانم نعمت‌اوا برای دانشنامۀ جهان اسلام آماده کردم که امیدوارم بتوانیم آن را چاپ کنیم؛ چون ایشان حقیقتاً فرد بزرگی بودند و خدمت بزرگی به فرهنگ منطقه کردند.
گنجینۀ کتیبه‌های شهر دربند
دکتر رضوانفر با آغاز مرور کتیبه‌های آذربایجان از شهر دربند، و با اشاره به دیوار ۴۰ کیلومتری این شهر، گفت: می‌دانیم که هم در تورات، هم در انجیل و هم در قرآن به دیواری که ذوالقرنین در مقابل اقوام یأجوج و مأجوج کشیده است اشاره شده و این روایت هم هست که اگر روزی این دیوار توسط اقوام یأجوج و مأجوج ـ که ظاهراً خزرها و هون‌ها و حباتله بوده‌اند و به کشورهای روم و ایران و جاهای مختلف حمله می‌کرده‌اند ـ فتح شود آن روز، روز قیامت است.
وی گفت: من چندین نقاشی در اسناد گوناگون از کشورهای مختلف یافته‌ام که ساخت این دیوار را با کمک اجنه به ذوالقرنین، تصویر کرده‌اند و در آنجا گفته شده که سنگ و فلز را با هم به صورت مذاب در می‌آورده و این دیوار را با آن ساخته‌اند.
دکتر رضوانفر از دیوار 200 کیلومتری گرگان مربوط به دورۀ ساسانی به عنوان نمونه‌ای دیگر از این دیوارها یاد کرد و در خصوص دیوار مورد بحث افزود: این دیوار در واقع بین دریای مازندران و دریای سیاه در دوره ساسانی کشیده شده و از شهر دربند شروع شده و پس از اینگوشیا و اوستیا به دریای سیاه می‌رسد.
وی با اشاره به وجود منطقه‌ای در اوستیا با نام والاگیر، گفت: خیلی جالب است که بدانید این نام از دو بخش «والاگ» به معنای علیا و «ایر» به معنای ایران تشکیل شده و معنای آن ایران علیا است و مردم منطقه نیز به جمهوری‌شان ایرستون می‌گویند.
دکتر رضوانفر با اشاره به ثبت جهانی شهر دربند با حدود 150 بنای تاریخی در سال 2003، گفت: در ورودی نارین قلعه در شهر دربند دو کتیبۀ فارسی وجود دارد و بر قلعه و دیوارهای امتدادیافته از این قلعه که اکنون فقط 12 کیلومتر آن باقی مانده است 32 کتیبۀ پهلوی وجود دارد و با توجه به درج تاریخ در آنها مشخص است که مربوط به دورۀ ساسانی است.
وی همچنین با اشاره به مسجد جمعۀ دربند آن را مسجدی فوق العاده ارزشمند خواند و ضمن نمایش تصویری از کتیبۀ مربوط به سال ۱۱۵ هجری در این مسجد گفت: این مسجد و بناهای متعلق به آن چندین کتیبۀ فارسی دارد که برخی مربوط به دورۀ صفویه و آخرین آن مربوط به سال 1326 است و چند کتیبۀ آن هم از بین رفته و من فقط توانستم عکس‌های آنها را در موزه‌ای در پایتخت داغستان پیدا کنم.
دکتر رضوانفر در ادامه به نمایش عکس‌هایی از کتیبه‌های مسجد شاه عباس دربند که به ثبت جهانی رسیده است، پرداخت و گفت: آنچه در این مسجد (ساخت 1036) جالب توجه است کار شدن شعر «باز این چه شورش است» از محتشم کاشانی در کناره‌های محراب است و زمان آن نیز مربوط به دوران صفوی است.
وی ضمن نمایش تصاویر، از وجود کتیبه‌های فراوان در دو آرامستان شهر دربند سخن گفت و اظهار کرد: بر چهار سمت هر سنگ قبر، که به صورت عمودی قرار گرفته، اشعار فارسی کار شده است و هر سنگ قبر خود یک مقاله است و امکان ندارد یک باستان‌شناس، اهل تاریخ، یا زبان‌شناس و یا مردم‌شناس به شهر دربند برود و مبهوت و شیفتۀ این شهر نشود.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری همچنین ضمن نمایش تصاویر به معرفی کتیبه‌هایی در چشمۀ شیخ صالح، قدمگاه دلدل، مسجد شیر و خورشید یا مسجد المهدی، مسجد توبه (مسجد کلیسا)، مسجد همشهری (مسجد ایرانیان)، مسجد حاج اسدالله خامنه معرفت (بنیانگذار سلسله مدارس معرفت در ایران و آذربایجان و داغستان) پرداخت.
وی مسجد حاج اسدالله خامنه معرفت در شهر دربند را از جمله اکتشافات خود توصیف کرد و گفت: من پیشتر کتیبه‌های فارسی مسجد حاج اسدالله خامنه در ماهاج قلعه، پایتخت داغستان، را دیده بودم و وقتی در دربند به ساختمانی اداری با چندین کتیبه برخوردم و آن کتیبه‌ها را خواندم متوجه شدم این ساختمان دومین مسجدی است که حاج اسدالله، با کمک حاج مجید برادر بزرگتر خود، ساخته است.
دکتر رضوانفر با اشاره به یکی از کتیبه‌های موجود در این مسجد گفت: نکتۀ جالب توجه این است که یکی از این کتیبه‌ها به نام مظفرالدین شاه است؛ یعنی ۹۰ سال بعد از عهدنامه گلستان هنوز در منطقه به نام شاه ایران کتیبه نوشته می‌شده، نه به نام امپراطور روس؛ و این خود یکی از ارزش‌های منطقه است و نشان می‌دهد مردم منطقه 90 سال پس از عهدنامۀ گلستان دل‌شان با ایران بوده است.
وی از وجود قبرهای متعدد مربوط به مهاجران ایرانی در ماهاج قلعه سخن گفت و اظهار کرد: گروه‌هایی از ایرانیان به خاطر بحران‌هایی که در نیمۀ دوم قرن نوزدهم در کشور پدید آمده بود به آذربایجان و حتی داغستان مهاجرت کرده‌اند و در آرامستان ماهاج قلعه سنگ قبرهایی با نام‌های ایرانی، سرابی، کرمانشاهی، زنجانی و قزوینی به چشم می‌خورد و حتی دیده می‌شود که برای ایرانی معرفی کردن صاحبان قبور از نشان شیر و خورشید و در بعضی موارد از نشان پرچم ایران بعد از انقلاب استفاده شده است؛ هر چند استفاده از نشان شیر و خورشید قبل از مهاجرت‌های نیمۀ دوم قرن نوزدهم هم زیاد دیده می‌شود.
دکتر رضوانفر یافتن مسجد و مدرسه سوم حاج اسدلله خامنه در شهر بویناکس را یکی دیگر از کشفیات خود در آذربایجان خواند و گفت: من در جریان جستجو برای قبر طالبوف به شهر بویناکس رفته بودم که کتیبه‌هایی را دیدم که اشتباهی زیر عکس او قرار داده شده و معرف مسجد و مدرسۀ حاج اسدلله خامنه بود.
دو روستا با زبان پهلوی در دربند
وی با اشاره به وجود دو روستا در دربند که هنوز به زبان پهلوی سخن می‌گویند، اظهار کرد: خیلی‌ها تصور می‌کنند زبان پهلوی از میان رفته است اما روستاهای جالقان و میتاقی در شهر دربند، هم به اعتقاد خود مردم این مناطق و هم به تأیید زبان‌شناسان داغستان روسیه، به زبان پهلوی سخن می‌گویند.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ضمن بیان این مطلب که دربند شمالی‌ترین نقطۀ قلمرو ساسانی و بام تمدن ساسانی بوده است، ادامه داد: در واقع افرادی که در این مناطق به زبان پهلوی سخن می‌گویند بازماندگان چند هزار خانواری هستند که خسرو انوشیروان آنها را از مناطق مختلف برای ساخت، نگهداری، مرمت و نگهبانی دیوار دربند به آن منطقه آورده بود.
دکتر رضوانفر افزود: من در سفرم فهرستی از هزار کلمۀ رایج در این منطقه را که جمع‌آوری شده بود دریافت کردم که مشترکات فارسی و پهلوی و زبان فعلی آنان را می‌توان در آنها دید.
مردم آذربایجان؛ مردمی فرهنگ‌دوست
وی در ادامه و پس از شهر دربند از ورود به مرز فعلی آذربایجان سخن گفت و دربارۀ همکاری مسئولان و مردم آذربایجان گفت: کارهایی که من در ارتباط با آذربایجان انجام داده‌ام حقیقتاً به لطف و مرحمت خود مردم آذربایجان و مدیران و مسئولان این کشور بوده است و من خودم را مدیون این عزیزان می‌دانم.
دکتر رضوانفر با اشاره به اهتمام مسئولان و حتی مردم آذربایجان در حفاظت از میراث فرهنگی، گفت: من سال‌ها در هندوستان و کشورهای مختلف در زمینۀ کتیبه‌ها کار کرده‌ام و بدون هیچ تعارفی باید عرض کنم که بهترین جایی که کتیبه‌های فارسی را مرمت و حفظ کرده‌اند در جمهوری آذربایجان بوده است که حقیقتاً برای حفاظت از میراث هزینه می‌کنند و در واقع همت آن را دارند.
وی این موضوع را فقط منحصر به دولت آذربایجان ندانست و گفت: من در شهر کوچکی در نزدیکی گنجه هیئت امنایی متشکل از پنج خانم دیدم که مقبره بهمن میرزا و مقابر مربوطه را محافظت می‌کردند و در اماکن دیگر مانند امامزاده ابراهیم و مساجد مختلف هم به همین شکل بود که خود مردم گروه‌هایی را برای حفاظت ایجاد کرده بودند.
دکتر رضوانفر مردم آذربایجان را مردمی فرهنگ‌دوست توصیف کرد و گفت: ما که این صحنه‌ها را دیده‌ایم باید بیان کنیم تا بسیاری از سوگیری‌هایی که ممکن است منجر به نفرت‌های قومی شده باشد، کمرنگ شود.
کتیبه‌های باکو و مناطق اطراف آن
وی در ادامه با نمایش تصویری از آتشگاه در روستایی به نام سوراخانی در نزدیکی باکو، گفت: این منطقه واقعاً سوراخ‌های متعددی در روی زمین دارد که از آنها گاز و نفت سیاه بیرون می‌آید و همین زمینۀ شکل‌گیری معبدی با نام آتشگاه بوده است که هم اکنون در آن حدود ۱۸ کتیبۀ سانسکریت و یک کتیبۀ فارسی به چشم می‌خورد.
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری سپس در خصوص ایچری‌شهر یا بخش تاریخی شهر باکو، گفت: طبق کتیبه‌ای که در این منطقه وجود دارد دیوار و حصار اطراف ایچری‌شهر به فرمان شاه عباس کشیده شده است که دیواری فوق‌العاده زیبا است و چندین کتیبه دارد.
دکتر رضوانفر در ادامه با اشاره به کاخ شروان‌شاهان که روی بلندترین تپه در قدیمی‌ترین بخش باکو موسوم به قلعه بنا شده است، گفت: در این کاخ ۶۹۹ کتیبه با ابعاد 50 در 70 وجود دارد و به نظر خود من این کتیبه‌ها که از قعر دریا پیدا شده است، باید طلسم باشد.
وی با اشاره به فارسی و عربی بودن این کتیبه‌ها، ادامه داد: با توجه به این که پس از کنار هم قرار دادن این کتیبه‌ها جملۀ کاملی از آنها استخراج نشده، هیچ جنبۀ زیبایی‌شناختی در آنها به چشم نمی‌خورد و عبارت‌ها با خطی زشت به نگارش درآمده و تصاویری از صورت انسان و دیو یا شیطان و حیوانات در آن حکاکی شده این کتیبه‌ها را باید نوعی طلسم دانست که برای حفاظت از قلعه و شهر باکو نگاشته شده است.
دکتر رضوانفر در ادامه به کتیبه‌های مسجد جامع آذربایجان پرداخت و کتیبه‌های فرمان شاه عباس و فرمان شاه طهماسب برای عفو مالیاتی، فرمان الجایتو و کتیبه‌ای در مورد مرمت بنا در دورۀ شاه سلیمان صفوی را مهمترین کتیبه‌های این مسجد خواند.
وی همچنین به نگهداری چندین کتیبه مربوط به شاه عباس صفوی و سنگ قبرهای فوق‌العاده زیبا با خط و شعر فارسی در مکانی به نام خانقاه در باکو، که هم اکنون به موزه تبدیل شده است، اشاره کرد.
دکتر رضوانفر مسجد بیلر (بیگلر) را، در کنار مسجد شاه عباس در دربند، یکی دیگر از مساجدی معرفی کرد که در محراب آن از شعر فارسی استفاده شده و کتیبۀ آن به زیبایی نیز مرمت و حفاظت شده است.
وی گفت: مقبرۀ بی‌بی رحیمه، خواهر امام رضا(ع)، در نزدیکی باکو و آرامستانی که در کنار آن قرار دارد و پر از سنگ‌های مزار فارسی است از دیگر مناطقی است که می‌توان سنگ‌نوشته‌های فارسی را در آنجا دید.
زمانبر بودن خوانش کتیبه‌ها و سنگ‌مزارهای آذربایجان و اهمیت پژوهشی آنها
این پژوهشگر حوزۀ میراث فرهنگی با اشاره به وجود سنگ‌مزارهای متعدد با زبان فارسی در موزه‌های آذربایجان و تأکید بر زمانبر بودن خوانش این سنگ‌ها گفت: من با توجه به این که مشغول شناسایی و تهیۀ شناسنامه برای کتیبه‌ها از کشورهای مختلف هستم هنوز فرصت خواندن بسیاری از سنگ‌های آذربایجان را پیدا نکرده‌ام و می‌توانم بگویم که فقط کتیبه‌ها و سنگ‌مزارهای موجود در شهر دربند خواندن‌شان حدود 2 دو سال وقت نیاز دارد؛ چه رسد به مناطق مختلف آذربایجان.
وی با اشاره به وجود کتیبه‌های زیبا در جای جای آذربایجان، گفت: من کتیبه‌هایی فوق‌العاده زیبا به خط فارسی دیدم در اماکنی که احتمالا مسجد بوده اما دیگر اطلاعاتی از نام آن در دست نیست و دیگر حتی نام مسجد هم برای آنها به کار نمی‌رود.
دکتر رضوانفر کیفیت سنگ‌مزارهای فارسی حتی در روستاهای آذربایجان را جالب توجه توصیف کرد و گفت: هر کدام از این سنگ‌مزارها، هم از جهت زیبایی‌شناختی و خط‌شناسی، هم از جهت تحلیل محتوای اشعار آنها و هم از جهت نسب‌شناسی جای کار دارد.
وی از کتیبه‌های مساجد نارداران، کتیبه‌های گنجه و کتیبه‌های شهر برده به عنوان برخی دیگر از آثار قابل توجه فارسی یاد کرد و گفت: در کنار مسجد شاه عباس گنجه، که مسجدی فوق العاده زیباست، قبر جواد خان گنجه‌ای قاجار با کتیبه‌ای زیبا قرار دارد که قهرمان مردم گنج است و در نبرد در مقابل قشون روسیه به شهادت رسیده است.
دکتر رضوانفر با اشاره به خط پختۀ به کار رفته در بسیاری از سنگ‌مزارهای این مناطق، گفت: من تصاویر این سنگ‌ها را به هر خوشنویسی نشان داده‌ام پختگی و زیبایی خط به کار رفته در آنها را تأیید کرده و این نشان از حضور زندۀ خوشنویسی و زبان و شعر فارسی در آن منطقه و در آن دوران دارد.
مهمترین آثار منطقۀ نخجوان
وی سپس ضمن مرور برخی از مهمترین آثار منطقۀ نخجوان، از جمله کتیبه‌های مسجد جعفری (مسجد جامع نخجوان)، کتیبه‌های غار اصحاب کهف، کتیبه‌های متعدد شهر اردوباد، موزۀ فرش نخجوان، از مقبره مؤمنه خاتون در این منطقه، با کتیبه‌ای از شعری فارسی، به عنوان یکی از نگین‌های معماری جمهوری آذربایجان نام برد.
دکتر رضوانفر شهر اردوباد را یک شهر کاملا فرهنگی، که دو صدراعظم در دوران صفویه به ایران تقدیم کرده است، توصیف کرد و با اشاره به یکی از مهمترین کتیبه‌های این شهر، گفت: شاه عباس معمولا به مناسبت‌ها و برای دوره‌ای فرمان معافیت مالیاتی صادر می‌کرده اما از آنجا که مردم اردوباد دو بار توسط عثمانی‌ها قتل عام شده‌اند آنها را مادام العمر عفو مالیاتی کرده و کتیبه‌ای با همین مضمون در مسجد جامع این شهر موجود است.
وی با اشاره به تحت مناقشه بودن منطقۀ قره‌باغ، گفت: من به احترام دولت و ملت آذربایجان و به دلیل این که دولت راضی نبود به این منطقه جنگی وارد نشدم و صرفا از طریق اینترنت به بررسی کتیبه‌های موجود در این منطقه مانند کتیبه‌های مسجد گوهر آغاخانم (مسجد جامع گوهری) پرداختم.
دکتر رضوانفر به عنوان حسن ختام شعری یک جوان اهل خامنه از مهاجران ایرانی ساکن در ماهاج قلعه، پایتخت داغستان، در دورۀ روسیه تزاری را خواند با این مضمون که «مسلمانان دلم یاد از وطن کرد/ نمی‌دانم وطن کی یاد من کرد/ اگر شاهی بمیرد از وطن دور/ به خواری می‌برندش جانب گور».