میراث مکتوب- میر حسین دوست سَنبَلی (درگذشت قرنِ دوازدهم هجری) تذکره نویس و شاعرِ پارسی گویِ هندوستان است که از منطقه سَنبَل (به اردو: سَنبَهل) تعلّق داشت. این منطقه امروزه در ایالتِ اُتّرپَرَدیش، هندوستان است. «تذکره حسینی» او بسیار مشهور است و در سالِ 1292 هجری به صورتِ چاپ سنگی از چاپ خانه نَوَل کِشور چاپ شد. از دیگرِ آثارِ میر حسین دوست سَنبَلی مختصر «تیمورنامه هاتفی» (سالِ تالیف:1203 هجری) و «تشریح الحروف» (سالِ تالیف: 1173 هجری) است.
دکتر محمّد قمر عالم از استادان گروه فارسی دانشگاه اسلامی عَلیگر هندوستان، «تشریح الحروف» را با مقدّمه و حواشی، به عنوانِ رساله دکتری تصحیح کرد. استادِ راهنما: پروفسور شاهد نوخیز اعظمی، سالِ دفاع: 2017 که درسالِ 2019 به صورتِ کتاب منتشر شد.
«تشریح الحروف»- تالیف: میر حسین دوست سَنبَلی، تصحیح و تدوین: محمّد قمر عالم، مرکزِ تحقیقاتِ فارسی، دانشگاهِ اسلامی عَلیگَر، شهرِ عَلیگَر، هندوستان، 2019.
فهرستِ مطالبِ کتاب:
پیشگفتار؛ مقدمّه مصحّح؛ مقدّمه در بیانِ کلمه و کلام؛ فایده در بیانِ حرکات و سکناتِ حروف؛ شرحِ مفرداتِ حروف؛ شرحِ مرکّباتِ الفاظ؛ صنایع و بدایعِ لفظی و معنوی؛ ذکرِ اقسامِ کلام؛ علمِ عروض؛ مقدّمه در بیانِ اجزایِ افاعیل؛ فصل در بیانِ افاعیلِ عروض؛ فصل در بیانِ ارکانِ اصلیِ بحور؛ فصل در بیانِ اجزایِ بیت؛ فصل در بیانِ زحافات؛ فصل در بیانِ سنجیدنِ بیت بر میزانِ آنکه عبارت از افاعیل است؛ فصل در بیانِ دوایر؛ فصل در شرحِ اوزانِ رباعی؛ ذکرِ قافیه؛ فصل در بیانِ حرفِ قافیه؛ عیوبِ قافیه؛ خاتمه؛ در بیانِ مجملی از معمّا و اقسامِ آن؛ شرحِ اسما و افعال و حروف و اضافات و ترکیب؛ فهرستِ اسامیِ اشخاص؛ فهرستِ اماکن.
بخش هایی از مقدّمه «تشریح الحروف» به قلمِ مصحّح:
میر حسین دوست، قبل از مقدّمه کتاب دیباچه مختصری نوشته است که در آن درباره خودش و سببِ تالیفِ کتاب بیان کرده است. «تشریح الحروف» با حمد و ثنایِ خدایِ عزّوجل آغاز می شود.
چنانکه از خودِ تحریرِ مولف برمی آید این است که آن زمان که مولف در دهلی با دوستانش در محافلِ علمی و ادبی سرگرم بود، احمد شاه ابدالی به دهلی حمله کرد و دهلی از هر سو صحنه جنگ و خون ریزی شد. هر گوشه دهلی، منظره ای از هنگامه ریزی، بدامنی و قتل و کشتار شده بود. ازین رو، محافلِ ادبی رو به کاسته شدن گذاشت و مردم از ترسِ جانِ خود به دیگر شهرها، می گریختند. چنان چه میر حسین نیر مانندِ دیگران از دهلی خارج شد و به استانِ روهیل کَند در شهرِ بریلی آمد و همانجا مقیم شد. در اینجا دیگر، خبری از محافلِ ادبی چون دهلی نبود. علاوه بر این دیگر حلقه دوستان و احباب نیز نبود تا نشست هایِ شعری برپا شود. چنان چه ایشان تصمیم گرفت تا با قلمِ خود، خدماتِ علمی و ادبی را انجام بدهد. ایشان در دورانِ قیامِ بریلی، تصنیفِ نادر و ارزشمندِ خود به نامِ «تشریح الحروف» را در سالِ 1173ق/ 1761 به تکمیل رسانید.
تاریخِ اتمامِ آن را از «تشریحِ نادر» و «بیاضِ نشاط» استخراج کرده است:
تاریخِ این رساله مبرّا ز بیش و کم / «تشریحِ نادر» و «بیاضِ نشاط» هم (1173 ق)
میر حسین دوست سَنبَلی در «تشریح الحروف» برایِ واضح ساختنِ صحبتِ خود از کلامِ شاعرانِ ایرانی استشهاد آورده است. مانندِ: ابوسعید ابی الخیر؛ سعدی شیرازی؛ فردوسی طوسی؛ حافظ شیرازی؛ عبدالرحمان جامی؛ مولانا رومی؛ خاقانی؛ انوری؛ عرفی شیرازی؛ امیر خسرو؛ نظیری نیشابوری؛ فیضی؛ ناصرخسرو؛ نظامی گنجوی؛ ملا شیدایی فتح پوری؛ میر غلام نبی بنده؛ ناصر علی سَرهَندی؛ صائب تبریزی؛ مرزا مظهر جان جانان؛ میر شمس الدین فقیر و غیره. گاهی هم اشعارِ خودش را به کار برده است.
مصحّح درباره نسخه هایِ خطّیِ «تشریح الحروف» در مقدمّه کتاب می نویسد: «طبقِ اطلّاعاتِ بنده چهار تا نسخه خطّی تشریح الحروف در کتاب خانه هایِ مختلفِ هند و یک نسخه خطّی در کتاب خانه دانشگاهِ پَنجاب، لاهور، پاکستان موجود می باشد. سه تا نسخه کامل و خوش خط و دو تا از آنها ناقص هستند. متنِ حاضر مقابله و تصحیحِ چهارتا نسخه خطّی می باشد». نسخه هایِ زیرمقایسه مصحّح:
کتاب خانه آزاد، دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر، هندوستان (ذخیره حبیب گنج)- نسخه کامل که نسخه اساس قرار داده شده است، تاریخِ کتابت: 1237 هجری؛ کتاب خانه رضا در رامپور، هندوستان، نسخه کامل، تاریخِ کتابت: 1237 هجری؛ کتاب خانه عمومی صولت، رامپور، هندوستان، تاریخِ کتابت: 1251 هجری؛ کتاب خانه دانشگاهِ پَنجاب، لاهور، پاکستان (گنجینه شیرانی)، تاریخِ کتابت: 1192 هجری.
منبع: پایگاه نسخ خطی