میراث مکتوب- کتاب «وقف نامه مسجد خضرشاه یزد» (مسجد چهار منار)، به کوشش حسین مسرّت با همکاری رضا افخمی عقدا از سوی انتشارات یزدا منتشر شد. متن نهایی و پیراسته وقف نامه بر پایه سه نسخه خطّی و یک نسخه چاپی مربوط به سال‌های ۹۰۲ ق تا ۱۳۲۷ ش سامان‌یافته است.
کتاب «وقف نامه مسجد خضرشاه یزد» (مسجد چهار منار) یکی از وقف نامه‌های مهم در عصر خود بوده است.
وقف نامه مسجد میرخضرشاهی، واقع در محلّه چهار منار یزد
این وقف نامه به‌غیراز اینکه سندی تاریخی درباره یکی از مکان‌های مذهبی و آثار تاریخی یزد است، دارای اطّلاعات تاریخی – اجتماعی و ارزنده‌ای از سده‌های ۹ و ۱۰ ق در شهر یزد، اماکن، باغ‌ها و نام‌ها به‌ویژه نام برجستگان سلسله مرشدیه ایران در حوالی یزد و شیراز است و می‌تواند از لحاظ سلسله نسب برخی خاندان‌های یزدی سودمند باشد.
این کتاب پس از پیش گفتار و دیباچه به گزارش تاریخی، گزارش بنا، مشخّصات بنا، کتیبه‌های تاریخی، گزارش کار، اهمیّت وقف نامه، بناهای ابواسحاقیه در یزد، متن وقف‌نامه می‌پردازد. کتاب‌نامه و تصاویر نیز پایان بخش کتاب است.
سید امیر جلال‌الدّین خضرشاه از عارفان سلسله مرشدیّه و از دولتمندان یزد در سال ۸۴۹ ق، مسجد جامع و خانقاه ابواسحاقیّه را در محلّه چهارمنار یزد بنیان می‌گذارد و برای تأمین مخارج مسجد و به‌ویژه خانقاه آن، زمین، باغ، مزرعه، قنات، دکّان و دیگر املاک معمول را بر آن وقف می‌کند که گزارش کامل آن همراه با شرح مصرف هرکدام در وقف نامه درج است.
بنا بر سواد وقف نامه که نخستین تحریر آن به سال ۹۰۲ ق است، این مکان شامل: جماعت خانه، بقعه، مسجد و خانقاه برای مرشدان و مسلمانان بوده است و موقوفات زیادی در شهرهای اردکان، تفت و یزد داشته که می‌باید صرف هزینه تحصیل طلّاب علوم دینی، پذیرایی مسافران، خادم، خطیب، مؤذّن، روشنایی مسجد و پختن آش گندم برای فقرا شود.
متن نهایی و پیراسته وقف نامه بر پایه سه نسخه خطّی و یک نسخه چاپی مربوط به سال‌های ۹۰۲ ق تا ۱۳۲۷ ش سامان‌یافته است.
به سال ۸۴۹ ق سیّد امیر جلال الدّین خضرشاه بن غیاث‌الدّین علی یزدی که از عارفان سلسله مرشدیه یزد و از مردان دولتمند و صاحب آثار خیر فراوانی در شهر یزد بوده و کتاب‌های تاریخ یزد بدان اشاره‌کرده‌اند که از آن جمله‌اند: باغ و مزارات و مصلّی و عیدگاه جدید، در محلّۀ چهارمنار و در کوچه بهروک که اکنون بدان کوچه بُندون (Bondun) یا بُندان یا بُندار می‌گویند بنای مسجد و خانقاهی را نهاد که بنا بر نوشته وقف نامه آن به نام مسجد جامع و خانقاه ابواسحاقیّه خوانده شده است.
گزارش این مسجد در سده نه قمری چنین است: «مرتضی اعظم، امیر جلال الدّین خضرشاه – ادام الله سیادته – ساخته و در عمارات و بقاع الخیر، اهتمام تمام به‌جای آورد و دست ارادت به خلفای مرشدی داده و به کسوت شیخ مرشد درآمده و در کوچۀ مذکور در جنب دولت‌خانۀ خود، مسجد جدید بنا فرموده و در میان مسجد، پایابی به نهر کیفرامرز حفر کرده و جماعت خانه ساخته و بر یسار مسجد، حظیره‌ای به جهت مدفن خود پرداخته و قبر حفر فرموده و در جنب حظیره، چمنی به‌غایت مروّح ساخته و در پیشان چمن، بقعۀ مروّح ساخته موسوم به مرشدیّه و علما و اهل الله و درویشان، غالب اوقات در آن بقعه ساکن باشند و در صبح و شام نقّار مرشدی می‌زنند و بنای این مسجد در سنۀ تسع و اربعین و ثمانمائه [۸۴۹ ق] بوده. امّا هنوز اتمام نیافته، به خیر و زودی تمام گردد. ان‌شاءالله» .
بنا بر نوشته ایرج افشار، مسجد نامبرده مرکّب از ایوان، صحن تابستانی و گرمخانه بوده، آغاز بنای آن سال ۸۴۹ ق و در زمان تألیف تاریخ جدید یزد هنوز به اتمام نرسیده بود وی آثار باقی‌مانده را به‌قرار زیر معرّفی می‌کند:
«۱- سراسر محراب از کاشی‌های معرّق (۸۳×۱۱۵ سانتی‌متر) عصر تیموری پوشیده شده است.
۲- بدنه سمت شرقی منبر از کاشی معرّق و بلندی آن ۱۴۷ با عرض ۱۹۲ سانتی‌متر است.
۳- در محراب گرمخانه [شبستان شرقی]، یک قطعه‌سنگ مرمر به‌اندازۀ ۶۰×۵۵ امّا بی‌هیچ نوع ظرافتی، مورّخ ۱۲۹۴ ق نصب است و به اطرافش دوازده امام نقر گردیده.
۴- در این مسجد یک قطعۀ قالی بافت سال ۱۳۵۰ قمری به‌اندازۀ ۴۰/۷×۲۵/۴ متر به طرح سجّاده‌ای (خانه خانه) و با نقوش درخت و بوته وجود دارد. در دورۀ آن صورت موقوفات مسجد و نیز در چهارگوشه‌اش این عبارت انگلیسی: Dedicoted to the Masjid chahar monar of yazd بافته شد. عبارت فارسی بافته‌شده آن چنین است:
«۱۳۵۰- وقف مؤبّد شد این قالی بر مسجد خضر شاهی به محلّه چهار منار یزد، سه‌ربع از منال از مزرعۀ مشاع بهاباد الدّین اردکان و بیست‌ودو جرّه یکهری (کذا) از قنات اهرستان و ده قفیز زمین واقفه شکر باغ در اهرستان که واقفین متولیّان اولاد مرحمتشان واقف مقیم اردکانند و ده نفر نظّار ساکن یزد، حاجی سیّد محمّدرضا میبدی، ملتمس دعا، کارخانه ثابتی رضا ۲۰۲٫
تمامی یک در باغ و عمارات معروف به باغ چشمه سورمه واقعه در تفت و تمامی دوازده جرّه قنات وری تفت. تاریخ شهر محرّم ۱۳۵۰٫
از پایاب واقع در مسجد، آب مشهور به «آب بریده» می‌گذرد.»
امّا و بر پایه متن وقف نامه‌های موجود و مفاد تاریخ جدید یزد، روشن می‌شود که این مجموعه شامل: مسجد جامع (مسجد امیر خضر شاهی)، خانقاه ابواسحاقیّه و بقعۀ مرشدیّه بوده است.
کتاب «وقف نامه مسجد خضرشاه یزد» (مسجد چهار منار)، به کوشش حسین مسرّت با همکاری رضا افخمی عقدا در ۶۸ صفحه در قطع رقعی و مصوّر از سوی انتشارات یزدا منتشر شد.
منبع: ایبنا