میراث مکتوب – مرآت الادوار و مرقات الاخبار اثر مصلح‌الدین محمد لاری از دانشمندان و متکلمین بزرگ قرن دهم هجری است. این کتاب تاریخی عمومی است که از آفرینش جهان و خلقت آدم (ع) شروع می‌شود و تا سال 974 ق. عصر زندگی مؤلف ادامه پیدا می‌کند.
این اثر شامل یک مقدمه و ده باب است و بابهای ده‌گانۀ آن عبارتند از: مبدا آفرینش، در بیان انبیا از ابتدا تا زمان نوح، پیشدادیان، کیانیان و انبیا و حکمای ایشان، ساسانیان، در ظهور نور اسلام و احوال خلفای کرام، سلاطین عهد عباسیه، در ظهور چنگیزخان، در بیان احوالات امیر تیمور، در احوال حسن بیک و اولاد او، در بیان دودمان عثمانی.
نثر این تاریخ به طور کلّی نثری مَدْرسی و عربی‌مآبانه است که در خطبه‌ها به نثر مصنوع و متکلّف گرایش می‌یابد و در صورت اقتضا به نثری مسجّع تبدیل می‌شود.
اين كتاب، تاريخي است عمومي كه از آفرينش جهان و خلقت حضرت آدم (ع) شروع مي‌شود و به سال 974 هجري قمري عصر زندگي مؤلف و سلطنت سلطان سليم مي‌رسد. اين تاريخ در يك مقدمه و ده باب نوشته شده است.
تعصبات مذهبي و درگيريها و شرايط اجتماعي و سياسي خاص آن دوران سبب شد كه بسياري از دانشمندان ايران راهي كشورهاي ديگر شوند. گروهي به هندوستان و گروهي به آسياي صغير مهاجرت كردند.
مصلحالدين محمد نيز ابتدا به هندوستان رفت و در دربار همايون‌شاه از اعتبار والايي برخوردار شد. بعد از فوت همايون‌شاه راهي مكه شد و بعد از سفر به عتبات راهي اسلامبول شد. در آنجا نيز پس از مناظرات و مباحثات در علوم عقلي و نقلي با علماي آن شهر، عظمت و اعتبار او به حد اعلي رسيد و مورد تحسين و تكريم آنها قرار گرفت. بعد از سه تا چهار سال به ياري سلطان سليم راهي دياربكر شد و در شهر آمِد اقامت گزيد.
اسكندرپاشا مِقْدم مصلحالدين محمد را به شهر آمِدْ مغتنم شمرد و توليت مدرسۀ خسروپاشا را به او داد. ظاهراً تا آخر عمر در همان مدرسه به تدريس و ارشاد مشغول بوده و در سال 979 هجري قمري در همان‌جا به رحمت ايزدي پيوست و در شهر آمِدْ دفن گرديد.
مصلحالدين محمد لاري شعر هم مي‌سروده است و در شعرش «كلامي» تخلص مي‌كرده است.
در اين دوره رواج و كاربرد فراوان زبان فارسي در كشورهايي همچون هندوستان و حكومتهايي همچون عثماني جاي بسي مباهات دارد.
مصلحالدين محمد اگرچه در دربار عثماني زندگي مي‌كند امّا آگاهي كاملي از تقابل بين حكومت صفويان و عثمانيان دارد و اجازه نمي‌دهد كه هيچ‌گونه عصبيّتي باعث خدشه‌دار شدن تاريخش شود و تلاش مي‌كند تعادلي را در تمام تاريخ خود رعايت نمايد.
ناشناخته ماندن اين تاريخ و نويسندۀ آن نيز مي‌تواند از جنبه‌هاي اهميت اين كتاب باشد. در حالي كه نوشتن چنين تاريخي از فردي كه خود استاد علوم عقلي و نقلي است از يك طرف و همچنين نوع گزينش مطالب از منابع مورد استفاده و چگونگي بهگزيني آنها از طرف ديگر مي‌تواند از وجوه ممتاز اين تاريخ باشد.
اين تاريخ در ضمن بيان وقايع تاريخي هر عصري به بررسي و شرح حال شعرا و دانشمندان و آثارشان كه در دوره‌هاي مختلف وجود داشته‌اند، مي‌پردازد و گاه به نقد و بررسي عقايد وآراء آنها نيز مي‌پردازد. از اين ديدگاه تاريخ او شايد به نوعي تذكره نيز شباهت پيدا كند. اين خصوصيت بيشتر دربارۀ شعرا و دانشمندان هم‌عصر او بيشتر مصداق پيدا مي‌كند.
اين تاريخ از ديدگاه اين كه داراي نسخه بدلهاي فراواني است حائز اهميت است. زيرا اگر اين تاريخ مربوط به قرن هشتم بود جاي بحث نداشت. امّا اين كه نسخه‌اي متعلق به قرن دهم باشد و داراي اين تعداد نسخه بدل باشد، مهم است واين خود مي‌تواند دليل مورد توجه بودن اين تاريخ باشد.
اين تاريخ داراي دو شعبۀ نسخه‌نويسي است:
يك گروه نسخه‌هايي است كه تعصبات و عقايد ديني در نگارش آنها نقش داشته است. چرا كه قسمتهاي مهمي از نسخه را حذف كرده‌اند. مثلاً در اين گروه از نسخه‌ها قسمتي از تاريخ كه مربوط به امامت ائمه شيعه بوده است، حذف شده‌اند. امّا در گروه ديگر نسخه‌ها اين اقدام صورت نگرفته است. هر كدام از اين دو گروه نسخه‌ها در حوزۀ عقيدتي خاص نوشته شده‌اند و ما در تصحيح اين متن مرز ميان اين دو گروه نسخه‌ها را رعايت كرده‌ايم كه در زيرنويسها اين موارد را مشخص كرده‌ايم.
مؤلف اگرچه در ابتداي تاريخش از منابع و مآخذي كه سود برده است، نام مي‌برد، امّا در درون متن نيز از آثاري نام مي‌برد كه غير از منابع اوليۀ اوست. مؤلف در بيان نقل قولها نام منبع و نويسندۀ آن را ذكر مي‌كند و مضامين تاريخ خود را به آنها مستند مي‌گرداند.
مؤلف زماني كه به بيان مسايل فقهي و علمي مي‌پردازد گاه اگر نظري را كه عنوان مي‌كند كه با نظرات او مخالف است، به نقد و بررسي آن نظريات مي‌پردازد و عقيدۀ خود را نيز مطرح مي‌كند.
وجود چندين نامه از جمله نامۀ خود مصلحالدين محمد لاري به سلطان حسين حاكم عماديه و همچنين نامۀ بديع‌الزمان همداني و چند نامۀ ديگر و علاوه بر نامه‌ها وجود وقف‌‌نامه‌ها و تملك‌نامه‌ها و نوشته‌هايي كه در ابتداي نسخه‌ها و ظهريۀ آنها آمده است از ديگر وجوه امتياز اين تاريخ است.
در اين تاريخ علاوه بر خطبۀ اوليۀ‌كتاب، در ابتداي باب دهم كه به حكومت عثماني مي‌پردازد. مجدداً خطبۀ ديگري نويسنده نقل كرده است كه اين موضوع باعث شد حدسهاي مختلفي در اين‌باره زده شود كه در پيشگفتار كتاب مطرح شده است.
در پايان بايد متذكر شد كه مصلحالدين لاري توانسته است مطالبي را كه در ديگران در تواريخِ عمومي خود در چندين مجلد بيان كرده‌اند با بهگزيني درست و پسنديدۀ خود در مجلدي مطرح نمايد.
یادآور می شود بخشی از هزینه های چاپ و انتشار این اثر از سوی آقایان یحیی شایسته منش و مهندس داریوش بوربور پرداخت شده است.
مصلح الدین محمد لاری، مرآت الادوار و مرقات الاخبار (دو جلدی)، تصحیح: سیدجلیل ساغروانیان، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب با همکاری پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1137 صفحه، 1393.