میراث مکتوب – رشیدالدین فضل اللّه همدانی (متولّد حدود ۶۴۸هـ/۱۲۵۰م. و مقتول به سال ۷۱۸هـ/۱۳۱۸م.) طبیب، مورّخ، دیوانسالار، و وزیر سه پادشاه سلسلۀ ایلخانی، و طراح اصلاحات گستردۀ اداری، لشکری، و حکومتی در دورۀ غازان خان ، بیش‌تر به اعتبار تألیف‌ها و تصنیف‌های گسترده و متنوّعی که از وی به یادگار مانده و نیز سیاست کشورداری او و اثری که در بازآوردن شیوۀ ایرانیَ مُلکداری در حکومتِ جانشینان هولاگوُ در این سرزمین داشته آوازه یافته است. سوای جامع الّتواریخ که نخستین تاریخ جامع عالَم شناخته شده، و کتابها و مقاله های علمی او در معارف گیاهی و کانی و نامه های بازمانده از او که سرشار از فواید اجتماعی و ادبی و تاریخی است، مجموعۀ رساله های وی گنجینه ای سرشار از معارف ایرانی و اسلامی و حاوی مباحث فراوان در علوم قرآنی و کلامی است. او پس از فراغت یافتن از تألیف و تدوین جامع التواریخ، و به تشویق ایلخان اولجایتُو، به نگاشتن رساله‌ها در شرح معانی و بسط معارف قرآنی پرداخت، و این رساله ها را نخست در چهار کتاب مجموعۀ رشیدیه (توضیحات، مفتاح التفاسیر، مباحث سلطانیه، و لطائف الحقائق) مرتّب ساخت (حدود سال ۷۰۷هـ)، و پس از آن نیز کتاب بیان الحقائق را از هفده رسالۀ کلامی دیگر فراهم آورد (حدود سال ۷۱۱هـ).
مجموعۀ رشیدیه بخشی است از مجموعۀ عظیم ترِ آثار تألیف و تصنیف رشیدالدین فضل الله موسوم به جامع التصانیف رشیدی و شامل آثار متنوّع او در شرعیّات و معارف الهی، تاریخ، جغرافیای عالم، طب، داروهای ختایی، و سیاست ختایی (چینی)
رشیدالدین فضل الله در بیش‌تر سالهای پادشاهی غازان خان (که در سالهای۶۹۴/۱۲۹۵ تا ۷۰۳/۱۳۰۴ بر تخت بود) و سراسر روزگار حکومت اولجایتو (سالهای ۷۰۳/۱۳۰۴تا ۷۱۶ /۱۳۱۶) با سیاست و تدبیر شایسته امور مملکت پهناور و پُرآشوب ایلخانان را اداره می‌کرد، و همزمان به کارهای اصلاحی و رفاه مردم و حمایت از علما و ترویج علوم و صنایع هم می‌رسید. بسیاری از اصلاحات چهل‌گانه که رشیدالدین در چهل حکایت در بخش آخر «تاریخ مبارک غازانی» در کتاب جامع التواریخ خود وصف کرده و آنها را به غازان خان نسبت داده، در واقع حاصل اندیشه و تدبیر و تلاش خود او بوده است؛ امّا یک سال پس از برنشستن ابوسعید به ایلخانی (۷۱۶ تا ۷۳۶هجری/۱۳۱۶ تا ۱۳۳۵م.) توطئۀ رقیبان و حاسدان به عزل و سپس قتل این وزیر مدَبّرِ دانشمند انجامید (جمادی‌الاوّل ۷۱۸ هـ/ژوئیه ۱۳۱۸).
عمارت دوستی رشیدالدین فضل‌الله در رساله ها، نامه‌ها، و دیگر نوشته های وی نمایان، و در تاریخ معروف است؛ و وقفنامۀ رَبع رشیدی شرحی دقیق و استادانه از بزرگ‌ترین بنیاد خیر اوست.
رسالة السلطانیّه فی مراتب نبویّه، کتاب سوم مجموعۀ رشیدیه، به اصطلاح مصنّف آن «مفرد» است یعنی مشتمل بر رسایل نیست، بلکه دارای یک اصل و یک ذیل است:
اصل مشتمل است بر فاتحه و متن:
فاتحه یا مقدّمۀ این کتاب در بارۀ فضایل و کمالات ایلخان اولجایتُو- که مصنّف او را «پادشاه اسلام» خوانده- و شگفتی های سیرت و رفتار والامنشانۀ او است.
متن سلطانیه شاملِ دیباچه، مقدّمه، مقاصد، و خاتمه است:
دیباچه: در بیان سبب شروع این کتاب و مباحثی که در حضور اولجایتُو به میان آمده بود و سؤال پادشاه از ایمه و روحانیان مسلمان، و ذکر گوشه‌ای احوال مصنّف و حال و رفتار کسانی که به مصنّفان حَسَد می‌بَرند.
مقدّمه: در بیان اموری که مقصود موقوف بر آن است.
مقاصد: در بیان الهام و وحی و معجز و نبوّت و رسالت و اولواالعزمی و خاتمیّت و فرق میان این معانی
خاتمه: در بیان مبدأ و معاد و خلود اهل بهشت و خلاص بعضی از دوزخیان و ذکر موجبات آن. این دو مبحث بخش اصلی سلطانیه است.
ذیل کتاب دارای دوبخش است:
بخش اوّل دو جزء دارد:
یکی وضع مراتب انبیا و خلفا و انساب بعضی انبیا و ادوار اولواالعزم بر ترتیب سیاقت استیفائی.
دیگر وضع شُعَب انساب انبیا و خلفا به روش ابداعی مصنّف این کتاب. برای شُعَب انساب.
بخش دوم همان رسالۀ نفایس الافکار است که ذیل کتاب مفتاح‌التفاسیر هم آمده بود.
چنان که در کتابهای دیگرِ مجموعۀ رشیدیه و بیان الحقایق، مصنّف سلطانیه فهرست دقیقی از مطالب و مباحث هر رساله، که آن را «فواید» خوانده، در آغاز این کتاب آورده است.
رشیدالدین فضل‌الله هنگامی به تحریر و تدوین رساله های کلامی خود- چهار کتاب مجموعۀ رشیدیه و بیان الحقایق– پرداخت که از تدوین کتاب عظیم خود جامع التواریخ فارغ شده و آن را به ایلخان اولجایتُو تقدیم داشته بود. او بخشی از مطالب مجلّد سوم جامع التواریخ را، مشتمل بر تفصیل شُعَبِ انبیا و ملوک و خلفا، با افزودن فهرست علما و عرفا و اولیا تا سدۀ هفتم هجری، در کتاب مباحث سلطانیه آورده است.
رساله های رشیدالدین فضل‌الله، جدا از مباحث دینی و کلامی، ما را با دانش های گوناگون، گوشه‌هائی از تاریخ عهد او، شیوۀ مُلکداری، احوال اجتماعی و زندگی مردم، آداب و رسوم، عقاید عامه، امثال و حِکَم، و نیز شعر و ادب پارسی و عربی آشنا می سازد؛ زیرا که بهره هائی از این دانستنی ها را را در میان سخن آورده، و برای بیان مقصود خود از تمثیل های زیبا و گویهآ حکایات، و امثال و حِکَم پندآموزِ فارسی و عربی بهره گرفته است. بسیاری نکته‌های تاریخی نیز در این رساله‌ها می‌یابیم. نثر رشیدالدین روان و آسان فهم و دور از رمز و کنایه و تکلّف و تصنّع است، هرچند که گه گاه جمله ها و عبارات رساله‌های او بیش از اندازه بلند است. سرعت مصنف مجموعۀ رشیدیّه در نگارش رساله های این مجموعه شگفتی آور است، و خود شرح داده که سه کتاب نخست آن را در مدت حدود هشت ماه تصنیف و تدوین کرده، و در این کار از هر فرصتی در میان مشغلۀ فراوان خود بهره برده است.
اساس تصحیح کتاب حاضر، نسخۀ نفیس خطّی مجموعۀ رشیدیه (حاوی کتابهای چهارگانۀ توضیحات، مفتاح التفاسیر، مباحث سلطانیه، و لطایف الحقایق) در موزه و کتابخانۀ کاخ گلستان در تهران است که در زمان حیات رشیدالدین فضل الله در سال ۷۰۸ هـ/۱۳۱۸م. کتابت شده است.
مباحث سلطانیه (الرسالة السلطانیّه فی مراتب النّبویّه) (دفتر سوم از مجموعه رشیدیه)، مؤلف: رشیدالدین فضل‌الله همدانی، مصحح: هاشم رجب‌زاده، با همکاری سازمان میراث فرهنگی شمارگان: 500، قطع: وزیری، بها: 700000 ریال.