میراث مکتوب – حاتم طایی نامی آشنا برای فرهنگ و ادبیات مشرق‌زمین است. ما فارسی‌زبانان نیز از دیرباز امثال و حکایتهای حاتم را شنیده و یا در متون گوناگون تاریخی و ادبی خوانده‌ایم.
حاتم در نیمۀ دوم سدۀ ششم میلادی می‌زیسته است. نَسب حاتم به طیء بن اُدَد از خاندان یَعرُب بن قَحطان از یمن می رسد.
نخستین اثری که در زبان فارسی به تفصیل، زندگانی و حکایتهای حاتم را آورده رسالۀ حاتمیّه از حسین بن علی بیهقی مشهور به کاشفی سبزواری است. وی این رساله را در سال 891 هجری قمری به درخواست سلطان حسین بایقرا و با نثری شیوا به همراه سروده‌های خود و دیگران به رشتۀ تحریر درآورد.
در بخشهای شرقی جهان اسلام از حاتم طایی شخصیت بسیار جذّابی ترسیم شده است، و حکایتهای وی در مناطقی که قلمرو زبان فارسی بوده است یعنی ایران، هند و ترکیه به شکل فولکلور و نوشته‌های عامیانه تکوین یافته و تدوین گشته است.
رسالۀ حاتمیّه اثری تاریخی، ادبی و اخلاقی محسوب می‌شود. کتاب با سه بیت دربارۀ بخشندگی خداوند آغاز می‌شود و سپس با ذکر آیه‌ای از قرآن کریم و حدیثی از پیامبر اسلام (ص) دربارۀ بخشش و سخا ادامه می‌یابد. کاشفی در دیباچه چندین بار واژۀ «جوانمرد» و «جوانمردی» را آورده که بیانگر پیوند میان بخشش و جوانمردی است. در آثار پیشینیان نیز به این پیوند اشارت رفته است.
رسالۀ حاتمیّه با ذکر نَسب و حَسَب حاتم طایی ادامه می‌یابد و داستان کودکی حاتم و سپس دوران جوانی وی و چگونگی خواستگاری و ازدواج او با ماویه طرح می‌شود و پس از آن حکایتهای خواندنی حاتم و بخشش‌های افسانه‌گونۀ او، که حاتم را به چهره‌ای اسطوره‌ای بدل کرده، نقل می‌شود. اسلام آوردن دختر حاتم، سَفّانه، و پسر حاتم، عَدی و سپس مدح سلطان حسین بایقرا پایان‌بخش کتاب است.
آنچه در رسالۀ حاتمیّه جالب و عجیب است نقش زنان در زندگانی و حکایتهای حاتم طایی است: مادر حاتم، همسرش ماویه، پیرزنی که حاتم مهمانش می‌شود و دختر حاتم.
کاشفی در پدیدآوردن این رساله از منابع متعددی سودجسته که در بخش تعلیقات بدانها اشاره شده است ولی نام هفت کتاب در متن رسالۀ حاتمیّه آمده است که عبارتند از: بوستان سعدی، تحفۀ ملکی، جامع الحکایات، جواهر الامارۀ و عناصر الوزارۀ، زلال الصفا فی سیرۀ المصطفی، سُبحَۀ الابرار و گلستان سعدی.
در مقدمه مصحّح، زندگانی و آثار کاشفی و روزگار او بطور مبسوط تحلیل شده و آثار او واکاوی شده است. چاپهای پیشین رسالۀ حاتمیّه و ویژگیهای این چاپ نیز از مباحث مقدمۀ مصحّح است.
در بخش تعلیقات نیز افزون بر توضیحات لغوی و ترجمه و شرح عبارتهای عربی، مآخذ حکایات و اشعار متن آمده و به نظایر مضامین کتاب در آثار منظوم و منثور پیشین اشاره شده است.
برای تصحیح، نگارش مقدمه و تعلیقات کتاب به بیش از 280 منبع به زبانهای گوناگون مراجعه شده که فهرست آنها در پایان کتاب در کنار دیگر فهرستها آمده است.
حسین بن علی بیهقی واعظ (کاشفی)، رسالۀ حاتمیه (نوشته شده در 891 ه.ق)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: باقر قربانی زرین، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، شصت و دو، 190، 6 صفحه، شمارگان: 500 نسخه، قطع: وزیری، بها با جلد شومیز: 180000 ریال بها با جلد سخت: 280000 ریال، 1395.
علاقه مندان برای تهیۀ آثار ، منشورات و مجلات مرکز (آینه میراث، گزارش میراث و میراث علمی) می توانند با شمارۀ 66957889 و با دورنگار 66957889 واحد توزیع و فروش و یا با نشانی الکترونیک forooshmiras@gmail.com یا order@mirasmaktoob.ir تماس بگیرند.