میراث مکتوب – جلد یازدهم فهرست نسخ خطی فارسی انستیتو دستنویس های شرقی فرهنگستان علوم روسیه، در سنت پترزبورگ، به اهتمام حسین متقی و با حمایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، از سوی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، در 650ص به چاپ رسید
.
بر پایه آماری که زنده‌یاد اولگ ف. آکیموشکین در سال 1992م منتشر ساخته است[1]، انستیتو دستنویس‌های شرقی، دارای 9874 نسخه اسلامی (مشتمل بر 5184 نسخه عربی، 3058 نسخه فارسی، 1500 نسخه ترکی، 28 نسخه پشتو، 14 نسخه مالیزی، 14 نسخه کردی و 3 نسخه اردو) است؛ امّا با توجه به روند خرید، اهدا یا انتقال برخی نسخه‌ها به این مرکز علمی، در سال‌های اخیر، این آمارها تا حدودی دست خوش تغییر شده‌اند، برای نمونه، به اذعانِ خود مسؤولان انستیتو، تعداد نسخ خطی فارسی موجود در این انستیتو، بیش از پنج هزار عنوان نسخه، گزارش گردیده است و با این رشد کمّی، به نظر می‌رسد، در این مؤسسه، در کلّ، حدود پانزده هزار عنوان نسخه خطی اسلامی (کتابت شده با خطّ و الفبای عربی)، به زبان‌های مختلف، متمرکز شده باشد.
باید افزود بین سال‌های 1955 تا 1990م، برای ثلثِ نسخه‌های خطی فارسی (حدود 1000 نسخه)، 10 جلد فهرست به زبان روسی (بدون جلد 9) از سوی دانشمندان و ایران شناسان روسی تهیه شده است. عنوان مشترک این اثر: فهرست نسخ خطّی فارسی و تاجیکی موجود در انستیتوی شرق شناسی آکادمی علوم روسیه است که بین سال‌های 1955 تا 1993م به اهتمام فهرستنگاران برجسته انستیتو نسخ خطی شرقی با نام‌های: ان. دی میکلوخو ماکلای (جلدهای 1-3)، اس. ای. بایوفسکی (جلدهای 4-5)، ان. ان. تومانویچ (جلد 6)، ز. ان. واروژیکنیا (جلد7)، خ. ان. نیازوڤ (جلد8) و زنده‌یاد اولگ آکیموشکین (جلد10)، به ترتیب در موضوعات تاریخ، جغرافیا، تذکره‌ها (جلدهای 1-3)، فرهنگ‌های فارسی (جلد4)، فرهنگ‌های دو زبانه (جلد5)، فولکلور، داستان‌ها و حکایات (جلد6)، دیوان‌های شعر (جلد7)، ادبیات منظوم و منثور فارسی (ج8) و جنگ‌ها و آلبوم (ج10) نگارش یافته است. گفتنی است جلد نهم فهرست نسخ خطی فارسی، هنوز (2015م) تألیف نشده است یا تألیف گردیده ولی منتشر نشده است.
گفتنی است خود روس‌ها، طی 55 سال (1955-2010م)، حدود 1027 نسخه فارسی را، در ده جلد فهرست (بدون جلد 9)، به زبان روسی، معرّفی نموده بودند و همین مجلداتِ ده‌گانه فهرستها، با عنایتِ رایزن فرهنگی ایران در روسیه، آقای دکتر ابراهیمی ترکمان و به اهتمام جمعی از دانشجویان ایرانی مقیم مسکو، زیر نظر آقایان محسن حیدرنیا، علی صدرایی نیا و حسین متقی، به فارسی ترجمه گردید و در سال 1393، از سوی کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (ره) در قم، در مجلّدی بزرگ، منتشر گردید و بدین ترتیب، الحمدلله، موادّی ناب از تاریخ و فرهنگ ایران زمین، به چرخه علمی ـ پژوهشی ایران اسلامی، به زبان فارسی، وارد گردید.
در این فهرست نیز، 516 عنوان نسخه خطی فارسی دیگرِ موجود در انستیتو دستنویس‌های شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ، با فرمتِ توصیفی معرّفی شده است که در دو بخش کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی، به صورتِ مستند و به روشِ معهودِ فهرست‌نگارانی ایرانی، داده‌های کتاب‌شناختی و نسخه‌شناختی آنها، به عنوان جلدِ یازدهم، به تفصیل گزارش گردیده است. به این ترتیب، تاکنون (طی 60 سال)، از میان حدود 5000 عنوان نسخه خطی فارسی و تاجیکی موجود در این انستیتو، دقیقاً 1543 دستنویس فارسی، به صورتِ توصیفی، معرّفی گردیده است؛ بر این پایه، تعداد نسخ فارسی فهرستِ نشده این مرکز، تا سال (2015م)، مشتمل بر 3457 عنوان خواهد بود که امیدواریم در آینده‌ای نزدیک، شاهدِ فهرست‌نگاری باقی نسخ نیز باشیم، ان شاء الله.
گفتنی است که به جهتِ سهولت در بهره‌مندی پژوهشگران از داده‌های کتاب‌شناختی و نسخه‌شناختی دستنویس‌های توصیف شده در این مجموعه گرانسنگ، راقم، نمایه‌های متعددِ مفیدی را در انجام این فهرست افزوده است. نمایه‌های بیست و سه گانه پایانی این اثر، مشتمل است بر نمایه عناوین آثار، نمایه پدیدآوران آثار، نمایه موضوعات آثار، نمایه گزارش متن آثار، نمایه محل تألیف آثار، نمایه تاریخ تألیف آثار، نمایه ماده تاریخ آثار، نمایه تقدمه‌های آثار، نمایه آغاز نسخ خطی، نمایه کاتبان نسخ خطی، نمایه محلّ کتابت نسخ خطی، نمایه تاریخ کتابت نسخ خطی، نمایه مالکان نسخ خطی، نمایه مهرهای نسخ خطی، نمایه صحافان نسخ خطی، نمایه خطوط نسخ خطی، نمایه کاغذهای نسخ خطی، نمایه جلدهای نسخ خطی، نمایه یادداشت‌های نسخ خطی، نمایه ترتیبی نسخ خطی، نمایه اعلام، نمایه کتاب‌ها و نمایه اماکن.
در آنالیزِ بخشی از داده‌های کتاب‌شناختی نسخ خطّی معرّفی شده در این اثر، باید گفت، در مجموع، 150 عنوان، در 516 نسخه، تألیفِ 110 پدیدآور (مؤلف، مترجم، ناظم، محشّی، منتخِب و …) معرّفی شده است و مقام نخستِ بیشترین تکرارِ نسخ، مربوط به دیوان حافظ شیرازی، با 54 نسخه و مقام دوم، نیز، اختصاص به خمسه جامی (پنج گنج) با 53 نسخه دارد؛ البته علی رغمِ تفحّص نسبتاً وسیع راقم سطور، در منابع کتاب‌شناختی و مصادر نسخه‌شناختی، افزون بر معدودی از عناوینِ ناشناخته، پدیدآورِ 28 عنوان نیز، ناشناخته مانده است و امیدوارم که با تلاش‌های پژوهشگران تازه نفسِ نسلِ جوانِ علاقمند، کارِ شناسایی این مجاهیل (چند عنوان و پدیدآور)، بر پایه منابع و مصادرِ جدید، بازشناسی گردند، ان شاء الله. به لحاظ موضوعی، آثار معرّفی شده، به ترتیبِ فراوانی، عبارتند از: ادبیات فارسی منظوم و منثور (24 عنوان)، تفسیر قرآن کریم (11 عنوان)، تصوّف (10 عنوان)، پزشکی (8 عنوان)، تاریخ و اخلاق (هر یک با 6 عنوان)، نظامی‌گری (5 عنوان)، آداب و اخلاق، اخلاق و تصوّف و فقه شیعه (هر یک 4 عنوان)، ادعیه و کلام و عقاید شیعه (3 عنوان)، ادیان، اسناد، ادعیه و تصوّف، دستور زبان، فقه اهل سنت، فلسفه و منشآت و مکاتبات (هر یک 2 عنوان) و موضوعاتِ نیز هر کدام، یک عنوان (بدون لحاظِ نسخ مکرّر عناوین).
در این اثر، تا جایی که مصادر کتاب‌شناختی، یاری می‌کرده است، تاریخ تألیفِ آثار، ثبت شده‌اند؛ کهن‌ترین تألیفِ فارسی این مرکز، مربوط به سال 519ق (لطائف التفسیر تألیف زاهدی درواجکی) است و تعداد تألیفاتِ معرّفی شده در این فهرست ـ که موفّق به شناسایی تاریخ تألیف آنها شدیم ـ به این ترتیب، از قرن ششم (3 عنوان)، قرن هفتم (3 عنوان)، قرن هشتم (3 عنوان)، قرن نهم (16 عنوان)، قرن دهم (13 عنوان)، قرن یازدهم (24 عنوان)، قرن دوازدهم (7 عنوان)، قرن سیزدهم (10 عنوان) و قرن چهاردهم هجری (1 عنوان) می‌باشند. همچنین به لحاظ محلّ تألیفِ آثار، تا جایی که ردّی از آنها در سرچشمه‌های کتاب‌شناختی، یافتیم، به ترتیب، بخارا (11 عنوان)، هندوستان و سمرقند (هر یک با 4 عنوان)، هرات و قهستان (هر یک با 2 عنوان) و شهرهای بادکوبه، حیدرآباد (هند)، دارالسرور تفلیس، دکن (هند)، دیبول (هند)، ساوه، شیراز و مشهد مقدس، هر کدام، یک عنوان از آثار معرّفی شده در این اثر را به خود اختصاص داده‌اند.
در بخش تقدمه (اهداء) آثار معرّفی شده در این فهرست، چند اثر به درخواستِ پادشاهان، شخصیت‌های سیاسی، تاریخی، وزرا، حاکمان، شاهزادگان و برخی شخصیت‌های علمی و یا حتّی به درخواست یا نامِ فرزندان، شاگردان و دوستانِ خود، “تألیف” گردیده است که بدون تردید می‌تواند، برای تحلیل‌ها و ارزیابی اهمیت و جایگاه دانش در دوره‌های مختلفِ تاریخی، مفید باشد. به ترتیبِ فراوانی آثار معرّفی شده در این فهرست، 6 عنوان به نام شاه سلیمان صفوی (حکـ . 1077-1105ق)، 4 عنوان، به نام سلطان حسین بایقرا (حکـ. 873-911ق)، 3 عنوان، به نام شاه عباس اوّل صفوی (حکـ . 996-1038ق)، 2 عنوان، به نام ابوبکر بن سعد زنگی و محمد بن ابوبکر زنگی (از اتابکان شیراز)، شاه طهماسب صفوی (حکـ . 931-984ق)، و سلطان عبدالله قطب شاه (د. 1035ق)، یک عنوان نیز به نام یا درخواستِ ناصرالدین ابوالفتح عبدالرحیم بن ابی‌منصور (حاکم اسماعیلی قهستان)، شمسالدین ابوالمظفر ابراهیم شاه شرقی (حکـ . 804-844ق)، سلطان ناصرالدین قُباجه (حاکم سِند)، …. (فرمانفرمای قهستان، خواف، سنجان و مابیژن آباد)، ابوالمظفّر علاءالدین سلطان حسین شاه، سلطان ناصرالدین سید عبدالعزیز بهادرخان> (حکـ . 1057-1091ق)، مظفرالدین یرلق ارسلان بن حسام الدوله البیورک چوپانی، اکبر شاه (حکـ 963-1014ق) سلطان شهابالدین محمد شاهجهان (حکـ . 1037-1068ق)، سلطان غیاث‌الدین (زنده 868ق)، شاه عبّاس ثانی (حکـ. 1052-1075ق)، سلطان حسین صفوی (حکـ . 1105-1144ق)، شمس الخلافه محمّد شاه بن تغلق شاه فرمانروای دهلی (حکـ . 725-752ق)، شمسالدین التتمش مملوکی (حکـ . 607-633ق)، شهابالدین محمّد شاه جهان (حکـ. 1037-1068ق)، محمّدقلی قطب شاه (حکـ . 989-102ق)، عبدالعزیزخان بن عبیدالله‌خان شیبانی (حکـ . 947ـ957ق)، علاءالدین محمّد خلجی (حکـ. 695-715ق)، فتحعلی شاه قاجار (حکـ . 1212-1250ق)، مظفّر حسن بن سلطان حسین، مظفرالدین ابوالغازی سلطان امیر شمسالدین بن سلطان کمال‌الدین محمد از پادشاهان رستمدار (حکـ. سلسله 897-995ق)، یمین الدوله بهرامشاه پادشاه غزنه (حکـ. 511-552ق)، وکیل الرعایا (کریمخان زند)، شیخ‌الاسلام شمسالدین محمّد بن علی خاتونی مشهور به ابن خاتون عاملی (وزیر قطب شاه)، معزّ‌الدین ابوالقاسم بابر بهادر (وزیر جلال‌الدین محمود)، ابوالمحسن (پسر سلطان حسین بایقرا، حاکم مرو)، امیر شیخ احمد سهیلی جغتایی (د. 918ق)، امیرعلیشیر نوایی (د. 908ق)، سراج‌الدین قاسم بیک پرناک ترکمانی (از شاهزادگان و حاکم شیراز بین سال‌های 900-906ق در روزگار شاهی رستم بیک بن مقصود بیک)، وزیر مجدالدین ابومحمد بخاری، ملکه تخت نشین، عصمة الدنیا و‌الدین، بدیع الجمال (بدیع الجمال، همسر امیر مبارزالدین محمّد و مادر سلطان ابوالمظفر بایزید حکـ. 757-790ق)، حاج آقاسی (وزیر کریم خان زند)، حمزه میرزا فرزند سلطان محمّد خدابنده صفوی (برادر بزرگتر شاه عباس اول)، رفیع‌‌الدین حسین (فرزند یوسف هروی طبیب)، ضیاء‌الدین یوسف (فرزند عبدالرحمن جامی) با 2 عنوان، محمّداسماعیل (برادر کهتر مؤلف)، عباس قونسول اعظم در استرآباد، قاضی امیرشرع و دیگران تألیف گردیده است.
در بخش نسخه‌شناسی این فهرست، هم باید گفت که حدود 10 نسخه از این آثار معرّفی شده، به خطّ مؤلف است؛ تعدادی دستنویس نیز، به درخواست، اشاره یا به نام پادشاه، دانشمندی و یا شخصیتی، “کتابت” گردیده است و از آن جمله‌اند: سلطان سید عبد العزیز بهادرخان (حکـ . 1055-1091ق)، شاه مراد کشمیری، ملا دولت خان ولد شیخ رسول دویزین، میرزا صالح بیک بدخشی، بإشارة المفخّم المکرّم المؤید بتأیید الملک الکبیر محمّدظهیر>، سلالة السادات … . میرزا محمود نایب کنسولگری مقیم استرآباد و میرزا محمّدمهدی بن میر سید احمد.
از مجموع 516 نسخه معرّفی شده، حدود نیمی از کاتبان، به حوزه آسیای مرکزی، به خصوص حوزه بخارا و سمرقند تعلّق دارند. همچنین از این میان، محلّ کتابتِ 38 نسخه نیز در انجامه، مشخص گردیده است و به ترتیب 6 نسخه در بخارا و سمرقند، 3 نسخه در قوقند و قازان، 2 نسخه در شهرهای یزد، بلخ و 2 نسخه هم در قریه دیوین استنساخ گردیده است و باقی شهرها و ولایات نیز هر کدام یک نسخه، در آنها، کتابت شده است، که عبارتند از: آقسو، اردبیل، اصفهان، بابالار، بلخ، پطرزبورگ، دارالسرور تفلیس، دارالسعاده زنجان دارالسلطنه هرات، سیالکوت، شبرغان، شیراز، قازان، کشمیر، محلات، مشهد، نسف، نعمت آباد، وان، قریه شافلان به رباط عالیحضرت سید محمود و قریه طاشلچو از ولایت قزان و سایر نسخه‌ها فاقد محلّ کتابت می‌باشند.
باید افزود که از میان نسخ معرّفی شده در این دفتر، 240 نسخه خطی، تاریخ کتابتِ آنها، مضبوط است و تاریخ حدودی (قرن) باقی نسخ را نیز راقم سطور، بر پایه دو دهه تجربه در حوزه فهرست‌نگاری، مشتمل بر قدمت، کاغذ، مرکّب و سایر ممیزات و مؤلفه‌های نسخه‌شناختی، ثبت نموده است. در این دفتر، دستنویس‌های کتابت شده در قرن ششم (2 نسخه)، قرن هفتم (2 نسخه)، قرن هشتم (7 نسخه)، قرن نهم (15 نسخه)، قرن دهم (115 نسخه)، قرن یازدهم (139 نسخه)، قرن دوازدهم (96 نسخه)، قرن سیزدهم (128 نسخه) و قرن چهاردهم هجری (14 نسخه) بوده است و البته باید توجّه داشت در این آمارها، از آنجا که احتمال کتابتِ برخی نسخ، در دو قرن است (مانند کتابت سده 11 یا 12ق) لذا بر این مبنا در آمار مذکور، این نوع نسخ یکبار در عِدادِ قرن 11 شمارش شده و بار دیگر هم در عِداد نسخ کتابت شده در قرن 12ق.
در ادامه گزارش جنبه‌های نسخه‌شناسی دستنویس‌های توصیف شده در این دفتر، باید افزود که بیشترین فراوانی خطّ نوشتاری این مجموعه نفیس، (با حدود 350 نسخه، خطّ نستعلیق میباشد؛ امّا کلکسیونی متنوّع و جذّاب نیز از انواع خطوط خوش و تحریری ارزشمند، در این مجموعه گرانسنگ، قابل مشاهده است که به عنوان نمونه، می‌توان به این موارد اشاره داشت: تعلیق، تعلیق آمیخته به ثلثِ پخته، تعلیق پخته، تعلیق زیبا، ثلث، ثلثِ پخته، ثلثِ خوش، ثلث زیبا، ثلثِ مایل به کوفی تزیینی، ثلث مُعرب، شکسته نستعلیق، شکسته نستعلیق خوش، شکسته نستعلیق زیبا، شکسته نستعلیق ممتاز، کوفی تزیینی، نستعلیق (چلیپا)، نستعلیق تحریری، نستعلیق تحریری (چلیپا)، نستعلیق تحریری (چند قلم)، نستعلیق تحریری (ردیء)، نستعلیق ترکی تحریری، نستعلیق خوش، نستعلیق مایل به تعلیق، نستعلیق مایل به تعلیق پخته، نستعلیق مایل به شکسته، نستعلیق ممتاز، نستعلیق هندی، نسخ، نسخ پخته، نسخ تحریری، نسخ تحریری کهن، نسخ تحریری کهن (چند قلم)، نسخ خفی، نسخ کهن، نسخ مایل به تعلیق، نسخ مایل به تعلیق کهن، نسخ مُعرب، نسخ مُعرب پخته و نسخ مُعرب خوش مایل به کوفی.
از دیگر جنبه‌های نسخه‌شناختی، می‌توان به انواع کاغذهای استفاده شده در این مجموعه ارزنده اشاره نمود و نکته‌ای که جالب توجّه است، اینکه، بیشترین کاغذهای بکار رفته در این کلکسیونِ سترگ، از نوع کاغذ شرقی (84 مورد) است و به جز مواردی نادر همچون کاغذ شرقی از نوع خانبالیغ، باقی آنها، عمدتاً از نوع کاغذِ سمرقندی تحریری (به صورت ضخیم یا نازک)، میباشد که عمدتاً کارِ دست است؛ سایر کاغذهای این مجموعه نیز حاوی طیفی از کاغذهای فرنگی کارخانه‌های اروپایی و روسی است که در کلّ (28 مورد) میباشد و افزون بر نوارهای آب نقشی (واترمارک) درون کاغذها، مواردی نیز حاوی آب نقش تجارتی کاغذهای اروپایی و روسی هستند؛ از جمله دو نوع کاغذ فرنگی، آبی ضخیم (روسی با مارک تجارتی МОКФЕ-Б 1821) و دیگری سفید (با واتر مارک تجارتی و نشانه ببر و عبارتِBEN TO PIOCARDO) از آن جمله‌اند. اطلاعاتِ جامع انواع کاغذهای این مجموعه نفیس، طبق داده‌های جزئی این فهرست، چنین‌اند: شرقی (خانبالیغ) ضخیم نخودی، شرقی (خانبالیغ) نخودی، شرقی (سمرقندی تحریری) آهار مهره، شرقی (سمرقندی تحریری) نازک نخودی، شرقی (سمرقندی) ضخیم نخودی، شرقی سفید، شرقی سفید ضخیم آهار مهره، فرنگی، فرنگی آبی ضخیم، فرنگی آهار مهره، فرنگی سفید، فرنگی سفید آهار مهره، رنگی ضخیم آهار مهره سفید، فرنگی ضخیم سفید، فرنگی ضخیم نخودی، فرنگی نخودی و آبی دارای واتر مارک (آب نقش) تجارتی.
در خصوص کیفیتِ جلدها، صحافی و داستان تجلید جلدهای این مجموعه ارزشمند، سخن بسیار است؛ جلدهایی نفیس و هنری، همچون تیماج، میشن، ساغری، مشمعّی (گالینگور)، مقوایی، کاغذی و حتّی قصّه برخی آثار بدون جلد که حکایت خودش را دارد؛ امّا از باب نمونه، اشاره به مشخصّاتِ تعدادی از جلدهای توصیف شده در این مجموعه، خالی از لطف نخواهد بود. جلدهایی همچون تیماج زرشکی فرسوده با ترنج و سرترنج همراه نوار کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه)؛ تیماج زرشکی، دارای ترنج طلایی زمینه زرشکی نگاره‌های اسلیمی با طبله و قاب مخصوص؛ تیماج زرشکی، ضربی، با ترنج، سرترنج و لچک ترنج زمینه گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی؛ تیماج زرشکی، مجدول، ضربی با ترنج، سرترنج و لچک ترنج با زمینه لاکی منقوش به گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی؛ تیماج قرمز، دارای ترنج و سرترنج و جداول شبیه نگاره‌های اسلیمی؛ تیماج قهوه‌ای با ترنج زمینه گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی، با عطف و مغزی تیماج قهوه‌ای روشن؛ تیماج قهوه‌ای تیره با ترنج ضربی زمینه گل و بوته، با طبله و شمسه ضربی زمینه گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی، عطف تیماج قهوه‌ای فرسوده؛ تیماج قهوه‌ای تیره فرسوده با ترنج و سرترنج لاکی قهوه‌ای روشن (طلایی) با زمینه گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی در قطع رحلی بزرگ؛ تیماج قهوه‌ای تیره فرسوده با روکشی از پارچه کرم رنگ؛ چوبی با روکشِ کاغذی عسلی، با ترنج و سرترنج لاکی زمینه گل و بوته؛ چوبی با کار رنگ و روغن روی جلد، مجدول با زمینه مشکی، زعفرانی، سبز (زنگار) و قرمز، با ترنج و سرترنج زمینه گل و بوته، عطف تیماج قهوه‌ای فرسوده؛ چوبی ضخیم با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه)؛ با ترنج و سرترنج ساده، جدول ضربی و عطف تیماج سرخ؛ دو رو، برون پارچه مخملی گل بهی با گل و برگ و بوته صورتی و زرد، درون تیماج زرشگی مجدول ضربی، با ترنج و سرترنج ضربی زمینه طلایی؛ عطف تیماج سبز یشمی با روکش محافظ پارچه‌ای ابلق؛ دو رو تیماج، برون زرشکی با ترنج ضربی زمینه لاکی کرم با نقش گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی، و درون قهوه‌ای، همراه قابِ میشن (گالینگور) با روکش کاغذی آبی ابلق در قطع ربعی دراز؛ دو رو روغنی، برون با زمینه زرشکی مرقش مجدول با نقش گل‌های شکفته و غنچه الوان همراه برگ‌ها و بوته‌های الوان بسیار زیبا و هنری، درون با زمینه قهوه‌ای و گل و برگ الوان که در برخی بخش‌ها رنگ آنها، فروریخته است، مجدول زرین و مشکین؛ عطف تیماج مشکی؛ روغنی؛ روغنی طرح مرقش به رنگِ قهوه‌ای تیره، مجدول به رنگ نارنجی، دارای ترنج و سرترنج نقش زمینه گل و بوته، عطف تیماج مشکی فرسوده؛ زرکوب فرنگی در قطع ربعی؛ ساغری مشکی آسیب دیده، مجدول، با ترنج و سرترنج و لچک ترنج ضربی؛ کاغذی ابروباد ابلق؛ مشمعی (گالینگور پارچه‌ای) مشکی، با عطف و گوشه تیماج سرخ؛ مقوایی (بدون شیرازه بندی)؛ مقوایی با ترنج و سرترنج، زمینه گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی، مجدول ضربی، برون با روکش کاغذی قرمز، درون آبی نفتی با ترنج و سرترنج لاکی کرم رنگ، عطف تیماج قهوه‌ای فرسوده؛ مقوّایی با روکش سبز حنایی (کار آسیای میانه)، ضربی، مجدول با ترنج و سرترنج زمینه گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی، با عطف تیماج زرشکی؛ میشن قهوه‌ای تیره و عطف تیماج مشکی با قطع خشتی و البته برخی نیز بدون جلد با قابی مقوایی همراه روکش کاغذی ابلق؛ عطف پارچه سرمه‌ای که از چهار طرف با نخی بسته شده
داستان دستنویس‌های هنری این مجموعه نفیس، تذهیب، تشعیر، نگارگری، نقاشی‌ها و نگاره‌ها (مینیاتورها)، تجلید خود حدیث مفصّل دیگری است که بایستی یک جلد کتاب، به نحو مستقل، درباره ابعادِ گوناگون نفائس هنری موجود در این کلکسیون گرانقدر، سخن گفت؛ امّا از بابِ براعتِ استهلال، شاید خالی از فایده نبوده باشد که به توصیفاتِ تعدادی از نسخ خطّی هنری و مصوّرِ این دفتر تراثی، اشاره‌ای گذرا داشته باشیم. موارد ذیل بخشی از دستنویس‌های هنری این کلکسیون نفیس هستند که برخی از آنها (مانند مورد الف) به جهت نفاستِ فوق العاده آن، قیمتی مادّی برای آن متصور نیست!
الف) این نسخه، شاهکاری هنری و به غایت نفیس است؛ این نسخه عزیزالوجود، بسیار بسیار هنرمندانه، کتابت، تذهیب و تزیین گردیده است و شاید، یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های موجود این اثر، در جهان باشد. آیاتِ قرآن کریم با طلا به خط ثلث مُعربِ درشت نوشته شده و در ذیل آن به نسخ پخته ترجمه و تفسیر گردیده است. نسخه در برگ آغاز دارای سرلوحی به غایت زیبا مربوط به سده هفتم هجری احتمالاً سبک بغدادی است که در بالا و پایین آن دارای دو کتیبه بازوبندی فوق العاده زیبا که کلمه <الله> به خط کوفی تزیینی همراه گل و بوته طلایی و نگاره‌های اسلیمی طلایی با زمینه زنگار و لاجورد و شنگرف مجدول به طلا و مرکب مشکی، در میان آن آیه <إلی النار تدعوننی لأکفر بالله و أشرک به> با طلا به خط ثلث نگارش یافته است؛ در مقابل سرلوح نیز پنج نگاره و شمسه (ترنج زرین) با زمینه گلبرگ طلایی با زمینه طلا و شنگرف و لاجور و زنگار (سبز) به طرز بسیار هنرمندانه‌ای ترسیم گردیده است و در میان شمسه کوچک کلمه <الله> به خط کوفی تزیینی با طلا کتابت گردیده است. نسخه دارای نشانه‌های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزب‌هاست که بیشتر در قالب شمسه و مستطیل و برخی نیز به صورت شلجمی نگارگری شده است و به نظر می‌رسد مربوط به همان زمان کتابت و در همان سده هفتم هجری روی نسخه کار شده باشد؛ در میان جوف شمسه‌های بزرگ در هامش ـ که بسیار هنرمندانه با زمینه زنگار، لاجورد، شنگرف و طلا تزیین شده است ـ بخط کوفی تزیینی اجزاء و احزاب سوره‌ها (مانند عشرة) آمده است و نیز در میان شمسه‌های کوچک که بیشتر علائم میان آیات است، نوعاً کلمه <الله> با طلا به خط ثلثِ مایل به کوفی تزیینی به شکل هنری، کتابت گردیده است. بر فراز سور، کتیبه‌هایی طلایی مجدول به طلا و لاجورد و مرکبِ مشکی با زمینه طلا، زنگار، شنگرف ومرکب مشکی ترسیم گردیده است که در لبه‌های کناری آن کتیبه، کلمه <الله> با طلا به خط کوفی تزیینی بسیار زیبایی کتابت به صورت موازی قرینه سازی شده است و در میان جوف آن نیز با سفیدآب بخط ثلث زیبایی، نام سوره و تعداد آیات نگارش یافته است. این هشت کتیبه در ابتدای سوره‌های … ترسیم گردیده‌اند. در برگ … نسخه، در وسط صفحه، از میانِ عبارت <و کار دین زیادت طراوتی یافت و رونقی و نظامی پذیرفت و بیغامبر علیه السلام بملوک جهان نامها نبشت و سوی ایشان رسولان فرستاد …> عبارتِ <و بیغامبر علیه السلام بملوک جهان>، به طرز هنرمندانه‌ای انتخاب گردیده و به نحو مستقل به خط درشتِ تعلیق زیبایی کتابت گردیده است.
ب) دو برگ آغازین مذهّب و دارای یک سرلوح سبک کنگره‌ای زیبا و هنری مربوط به مکتبِ صفوی، با زمینه طلا و لاجورد و گل و بوته الوان و نگاره‌های اسلیمی زرین، همراه با کتیبه بازوبندی که با زمینه طلا و لاجورد که جوف آن نانوشته مانده است؛ این دو برگ دارای تشعیر گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی طلایی و قرمز؛ میانه سطور این دو برگ، با طلا دندانه موشی شده است.
ج) این نسخه نفیس مذهّب، دارای ده مجلس نگاره (مینیاتور) بسیار زیبا و هنری از مکتب هرات، با مضامین اخلاقی مجالس سلاطین، علما، حکما و قضات، در برگ‌های … آمده که در تمامی آنها، برگ مقابل نیز تذهیب و دارای تشعیر است که در آن صحنه‌های بسیار زیبای هنری از شکار حیوانات و مناظر گل و بوته، با رنگ طلایی ترسیم گردیده است و میانه سطور نیز با طلا اندازی، دندانه موشی شده است. برگ‌های نسخه مجدول به طلا، شنگرف، لاجورد، زنگار و مرکب مشکی است.
د) نسخه دارای نشانه‌های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزب‌هاست که برخی در قالب شمسه و برخی شلجمی است و به نظر می‌رسد مربوط به همان زمان یا یکصد سال پس از آن در سده هفتم یا هشتم هجری بر روی نسخه کار شده باشد. ابتدای سور نام سوره همراه تعداد آیات آن به آبِ طلا و خط ثلث نگارش یافته‌اند.
هـ) نسخه‌ای نفیس و هنری است، دارای هشت مجلس نگاره (مینیاتور) با مضامین دلاوری و رشادت و جنگاوری مربوط به تیمور لنگ و خاندان تیموری است.
و) نسخه هنری نفیسی است، در آغاز، دارای یک سرلوح مذهّب و نیز حاوی یک مجلس مینیاتور، که متناسب با مضامین عاشقانه این منظومه، به شکلی هنرمندانه ترسیم گردیده است.
ز) نسخه‌ای نفیس و هنری حاوی چندین نگاره (مینیاتور) بوده و همچنین آغاز هر یک از منظومه‌های پنج‌گانه، دارای سرلوحی مذهّب میباشد.
ح) نسخه‌ای نفیس و هنری است و در آغاز هر یک از منظومه‌ها، یک سرلوح مذهّب آمده است و این نسخه همچنین دارای چند مجلس نگاره (مینیاتور) میباشد.
ط) نسخه منظومه یوسف و زلیخا، بسیار نفیس و هنری، دارای 64 مجلس نگاره (مینیاتور) که متناسب با مضامینِ داستان حضرت یوسف علیه السلام و زلیخا، ترسیم گردیده است.
ط) نسخه‌ایست نفیس و هنری، دارای 10 مجلس نگاره (مینیاتور) که متناسب با مضامینِ داستان حضرت یوسف و زلیخا، ترسیم شده است.
ک) نسخه‌ایست بسیار نفیس و هنری، دارای 73 مجلس نگاره (مینیاتور) که متناسب با مضامینِ داستان حضرت یوسف علیه السلام و زلیخا، ترسیم گردیده و آغازین برگِ نسخه نیز دارای یک سرلوح مذهّب، گویا به سبکِ هرات، است.
ل) نسخه‌ایست نفیس و هنری، در آغاز دارای سرلوحی مذهّب و در میان نسخه نیز دارای 6 مجلس نگاره (مینیاتور) متناسب با مضامین غزلیات (عاشقانه)، ترسیم شده است و برای نمونه، در یکی از مینیاتورها، پیکره آدمی، مرغی در دست، به شکلی هنرمندانه (گویا به سبکِ مکتبِ هرات) نگارگری و سپس تذهیب شده است.
م) این نسخه نفیس و هنری دارای دو مجلس نگاره (مینیاتور) متناسب به مضامین غزلیات عاشقانه دیوان جامی است.
باید افزود فهرست نسخ خطی فارسی انستیتو دستنویس های شرقی فرهنگستان علوم روسیه، در سنت پترزبورگ، جلد یازدهم، نگارش حسین متقی، مقدمه دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان، از سوی انتشارات کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، در 650ص با قیمت 500000 ریال در قطع وزیری، در مرداد 1395، منتشر شده است.
[1]. راپر، المخطوطات الاسلامیة فی العالم، ج2، صص540-592
منبع: بساتین